تامین ۲۴
پایگاه خبری رفاه و تأمین اجتماعی
گزارش سیاستی اخیر وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با عنوان « چالش‌های پیش روی مشاغل سخت و زیان آور در ایران» به بررسی وضعیت این مشاغل و تاثیر آن بر سیستم تامین اجتماعی پرداخته و در بخش‌هایی نیز تجربیات جهانی در این عرصه را مورد واکاوی قرار داده است.بر این اساس میتوان گفت مشاغل سخت و زیان‌آور به‌واسطه فشارهای فیزیکی، شیمیایی و روانی بر شاغلان، مستحق دریافت برخی مزایای حمایتی هستند؛ از جمله بازنشستگی زودهنگام. اما گسترش بی‌ضابطه دامنه این مشاغل، به یکی از عوامل تهدیدکننده پایداری صندوق‌های بازنشستگی در ایران تبدیل شده است. طبق آمار سازمان تأمین اجتماعی، تا پایان ۱۳۹۹، بیش از ۱.۱ میلیون نفر از بازنشستگان کشور پیش از موعد بازنشسته شده‌اند؛ نیمی از کل جمعیت 2.2 میلیون نفری بازنشستگان که از میان جمعیت بازنشستگان حدود ۴۷۹ هزار نفر از طریق مشاغل سخت و زیان‌آور بازنشسته شده‌اند. این بدان معناست که حدود یک‌پنجم کل بازنشستگان کشور بدون طی خدمت کامل و با دریافت امتیازاتی مانند سابقه ارفاقی، مستمری دریافت می‌کنند. این امر فشار مضاعفی بر منابع صندوق‌های بازنشستگی وارد کرده و باعث افزایش نسبت مصارف به منابع شده است.
اکوسیستم اشتغال و بازنشستگی ایران که سابقه ای طولانی از جهت تلاش برای تداوم حمایتگری از گروه‌های مختلف شهروندان دارد، در موضوع مشاغل سخت و زیان آور نیز مسئولیت‌پذیر عمل کرده و بر اساس آیین نامه‌های برآمده از قانون کار ، تسهیلاتی مانند بازنشستگی زودهنگام را برای این دسته از شاغلان در نظر می‌گیرد.بر اساس ماده۷۶ قانون کار، کارگر در مشاغل سخت و زیان آور با عواملی چون شرایط سخت محیطی، آلودگی‌های زیستی، یا خطرات فیزیکی و روانی روبه رو است، به نحوی که سلامت او در بلندمدت در معرض خطر قرار می‌گیرد. در آیین نامه مربوطه نیز آمده است که کار در محیط‌های دارای گردوغبار، مواد شیمیایی سمی، سروصدای شدید، فشارهای کاری مداوم یا خطرات جدی جانی، می‌تواند به عنوان کار سخت و زیان آور شناخته شود. مطابق آیین نامه کارهای سخت و زیان آور موضوع تبصره ماده 52 قانون کار در معادن شامل سطح الارضی یا تحت الارضی، کارهای مرتبط با استخراج، حفر قنات ها، تخلیه و حمل مواد مذاب، کارگاه‌های دباغی، امور مرتبط با کود، کار مستمر و مداوم در ارتفاع، برق فشارقوی، مشاغل مرتبط با آسفالت، جوشکاری داخل مخازن، اشعه،سمپاشی و ... به عنوان مشاغل سخت و زیان آور احصاء شده است.در آغاز ، قانون بازنشستگی پیش از موعد در مشاغل سخت و زیان آور ، صرفا برای گروه‌هایی همچون معدنکاران تعریف شده بود. آن قانون کارفرما را موظف می‌کرد که طی مدت دو سال، شرایط محیط کار را مطابق با استانداردهای ایمنی و بهداشتی بهینه و شغل را از حالت زیان آور خارج کند. در عمل اما، اجرای این قانون با فشارها و مداخلات اجتماعی و سیاسی دچار تحریف شد و گروه‌های متعددی، بی آنکه شواهد متقنی برای سخت و زیان آور بودن مشاغل خود ارائه کنند، توانستند وارد این دسته خاص شده و از دامنه گسترده استحقاقات آن بهره‌مند شوند.
در لایحه‌ی قانونی بیمه‌های اجتماعی کارگران در تیرماه سال ۱۳۳۴، حد نصاب تعیینی برای این مشاغل مورد بازنگری قرار گرفت و کارگرانی که در پنج سال آخر خدمت خود به کارهای سخت و خطرناک اشتغال داشتند، می‌توانستند از استحقاق بازنشستگی در سن ۶۵ برای مردان و ۶۰ برای زنان برخوردار شوند.همان لایحه، اشتغال بیش از ۲۰ سال در مناطق حاره‌ای و با آب‌وهوای نامناسب را برای تقلیل سن بازنشستگی به ۵۵ سال برای مردان و ۵۰ سال برای زنان، کافی می‌دانست.قانون تأمین اجتماعی مصوب ۱۳۵۴ در تبصره‌ی ماده‌ی ۷۶ خود، موضوع مشاغل سخت و زیان‌آور را تدقیق و تثبیت می‌کرد و در آن آمده بود:«در مورد افرادی که قبل از تقاضای بازنشستگی، حداقل مدت ۲۰ سال متوالی یا ۲۵ سال متناوب در مناطق بد آب‌وهوا کار کرده و یا آنکه به کارهای سخت و زیان‌آور اشتغال داشته‌اند، سن بازنشستگی ۵۵ سال تمام خواهد بود.»در این قانون، معیار اصلی بازنشستگی، نوع شغل بیمه‌شده بود و همین ویژگی، آن را از قوانین پیشین متمایز می‌کرد.
طی سالیان گذشته به طور مکرر اعلام شده است که جمعیت افرادی که در قالب مشاغل سخت و زیان آور بازنشسته می‌شوند روندی صعودی داشته و باید در این حیطه دقت شود.
این در حالی است که تنها حدود ۴۷۹ هزار نفر از این بازنشستگان در مشاغل سخت و زیان‌آور اشتغال داشته‌اند. تداوم این روند، با توجه به بحران‌های عدیده‌ای که نظام رفاهی کشور را درگیر کرده ـ به‌ویژه بحران‌های جدی در اکوسیستم اشتغال و بازنشستگی ـ نه امکان‌پذیر است و نه عقلانی.
این واقعیت که بسیاری از بازنشستگان ۴۵ تا ۵۰ ساله‌ی مشاغل سخت و زیان‌آور، بلافاصله پس از قطعی کردن دریافت مزایای بازنشستگی، بار دیگر وارد بازار کار می‌شوند، خود نشان‌دهنده‌ی ناکارآمدی روند شناسایی شهروندانی است که به‌راستی از «استحقاق» لازم برای بهره‌مندی از این مزایا برخوردارند.بازنشستگانی که بدون چنین استحقاقی، هویت بازنشسته را به دست می‌آورند و به کسانی می‌پیوندند که نسبتی جز مطالبه‌گر بودن با صندوق‌های بازنشستگی ندارند، عملاً با بازگشت سریع خود به بازار کار، به رقیب کارجویان جدیدی تبدیل می‌شوند که قرار بوده جایگزین طبیعی بازنشستگان پیش از خود باشند.در چنین شرایطی، حداقل وظیفه‌ی دولت آن است که به روندی که این‌گونه تعادل میان منابع و مصارف صندوق‌های بازنشستگی را مختل می‌کند، خاتمه دهد.
درک واقعیت جاری صندوق‌های بازنشستگی در ایران، مستلزم بررسی دقیق آمارهای رسمی منتشرشده از سوی سازمان تأمین اجتماعی است. سالنامه‌ی آماری این سازمان در سال ۱۳۹۹، پرده از ابعاد نگران‌کننده‌ای از وضعیت فعلی بزرگ‌ترین نهاد بیمه‌گر کشور برداشته و اعلام کرده است که بیش از یک میلیون و صد هزار نفر از بازنشستگان فعلی، پیش از موعد بازنشسته شده‌اند.با توجه به آنکه کل بازنشستگان تحت پوشش این سازمان بالغ بر دو میلیون و دویست هزار نفر است، باید نتیجه گرفت که نیمی از بازنشستگان کشور بدون طی‌کردن روند عادی خدمت، بازنشسته شده‌اند. این در حالی است که ده سال پیش، این نسبت کمتر از یک‌چهارم بود.از این میان، حدود ۴۷۹ هزار نفر از طریق مشاغل سخت و زیان‌آور بازنشسته شده‌اند. این آمار نه‌تنها نشانگر تفاوت معنادار نظام بازنشستگی ایران با دیگر کشورهاست ـ که در آن‌ها سن بازنشستگی معمولاً ۶۵ سال در نظر گرفته می‌شود ـ بلکه گویای گسترش نگران‌کننده‌ی روند بازنشستگی زودهنگام است که اکنون به نیمی از جمعیت بازنشستگان رسیده است.
علاوه بر قوانین دائمی، در دو مرحله طی سال‌های ۱۳۶۷ و ۱۳۷۰، قوانین بازنشستگی پیش از موعد برای مدت محدودی اجرا شد. در این قوانین، تسهیلاتی برای بازنشستگی شاغلین در مشاغل سخت و زیان‌آور در نظر گرفته شد.بر اساس قانون بازنشستگی پیش از موعد مصوب ۱۳۶۷، حداقل سن مورد نیاز جهت بهره‌مندی از مزایای بازنشستگی برای کارگرانی که دارای حداقل ۲۰ سال سابقه در کارهای سخت و زیان‌آور یا ۲۵ سال سابقه پرداخت حق بیمه در کارهای عادی و سخت و زیان‌آور بودند، حذف شد. همچنین در هنگام محاسبه مستمری، هر سال سابقه پرداخت حق بیمه در مشاغل سخت و زیان‌آور معادل ۱.۵ سال محاسبه شد (با سقف ارفاق ۱۰ سال).
در سال ۱۳۷۱، شرایط احراز مستمری بازنشستگی در مشاغل سخت و زیان‌آور مجدداً دستخوش تغییرات شد؛ به‌گونه‌ای که طبق تبصره ۲ الحاقی قانون اصلاحی، سن بازنشستگی برای افرادی که حداقل ۲۰ سال متوالی یا ۲۵ سال متناوب در مناطق بد آب‌وهوا یا مشاغل سخت و زیان‌آور فعالیت داشته‌اند، برای مردان ۵۰ سال و برای زنان ۴۵ سال تعیین شد.این شرط سنی نیز پایدار نماند و چند سال بعد، طی قانون بازنشستگی در مشاغل سخت و زیان‌آور مصوب ۱۳۸۰، تبصره فوق اصلاح شد.
در این قانون، نوع شغل بیمه‌شده معیار اصلی بازنشستگی است و از این جهت با قوانین قبلی تفاوت دارد.در ماده ۸ آمده است: به‌منظور تطبیق و تشخیص مشاغل سخت و زیان‌آور بر اساس ضوابط و سیاست‌گذاری‌های شورای‌عالی حفاظت فنی، کمیته‌های بدوی و تجدیدنظر استانی هر یک با پنج عضو اصلی و پنج عضو علی‌البدل برای مدت سه سال منصوب می‌شوند و انتصاب مجدد آن‌ها بلامانع است.با وجود اینکه آیین‌نامه کارهای سخت و زیان‌آور (موضوع تبصره ماده ۵۲ قانون کار) برای نخستین‌بار در سال ۱۳۷۱ سازوکاری مشخص برای تعیین این مشاغل ارائه داد، اما این آیین‌نامه هرگز به مرحله اجرا نرسید.تا اینکه در تاریخ ۱۳۸۰/۷/۱۴ و با تصویب قانون اصلاح تبصره ۲ الحاقی قانون تأمین اجتماعی مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام ـ که به «قانون بازنشستگی پیش از موعد در کارهای سخت و زیان‌آور» موسوم است ـ مشاغل زیان‌آور بازتعریف شده و قانون به مرحله اجرا درآمد.
