نسخه شفابخشی وجود ندارد

تامین ۲۴/دولت هم به نرخ رشد اقتصادی مثبت ۴ /۷ درصدش می‌بالد و هم به تورم تک‌رقمی سالانه‌ای که بعد از ۲۵ سال حاصل شده. نرخ بیکاری اما برخلاف دو شاخص دیگر روند صعودی داشته و به ۷ /۱۲ درصد رسیده است اگرچه از تاثیر افزایش نرخ مشارکت اقتصادی بر آن نمی‌توان چشم‌پوشی کرد.

سال 95 هرچه بود گذشته و حالا در آستانه سالی جدید هستیم. سالی که نه اقتصاددانان چشم‌انداز مطلوبی از آن ترسیم می‌کنند و نه گزارش‌های بین‌المللی. نفت دیگر تاثیر 61‌درصدی‌اش بر افزایش نرخ رشد اقتصادی را از دست داده و نرخ تورم نقطه به نقطه هم در مسیر صعود است. بیم آن می‌رود که دو دستاورد مهم دولت از دست برود. سیدفرشاد فاطمی و داود سوری، استادان دانشگاه صنعتی شریف همین نگرانی را در این میزگرد عنوان می‌کنند. هر دو معتقدند نرخ رشد اقتصادی در سال 96 در بهترین حالت یک تا دو درصد خواهد بود و نرخ تورم هم اندکی افزایش خواهد یافت. اما نگرانی‌ها نه از بابت نرخ تورم، که بیشتر از بابت رکود اقتصاد است. چراکه معتقدند نسخه شفابخشی برای نجات اقتصاد ایران وجود ندارد. فاطمی می‌گوید: این نگرانی وجود دارد که دولت به اشتباه برای خروج از رکود به سیاست‌های انبساطی نادرست روی بیاورد در حالی که مشکل رکود ما نبود نقدینگی نیست. مشکل این است که این نقدینگی، منجمد است. دولت اگر می‌خواهد کاری برای خروج از رکود انجام دهد نباید به تورم دامن بزند بلکه باید تلاش کند نقدینگی منجمد جامعه را سیال کند و البته راهی برای سرمایه‌گذاری و بازارهای صادراتی خارجی بیابد، وگرنه رشد اقتصادی حاصل نمی‌شود. سوری هم ایجاد رشد اقتصادی از طریق نفت را در سال 96 منتفی می‌داند و می‌گوید: رسیدن به ارقام رشد بالا با کمک منابع نفتی مانند درست کردن آتش با بوته خشک گیاهان است. سریع آتش می‌گیرد اما سریع هم از بین می‌رود. نسخه شفابخشی که بتوان با آن رشد ایجاد کرد، در داخل وجود ندارد و باید دنبال بازار و سرمایه خارجی باشیم تا بلکه مسیر رشد کنونی تداوم یابد. مشروح این میزگرد را در ادامه می‌خوانید.

■■■

بخش‌های دیگر چه؟ صنعت و معدن می‌توانند موجد رشد باشند؟

فاطمی: دو مساله برای صنعت و خدمات اتفاق افتاده است. مساله اول این است که ما در رکودیم و بخشی از این رکود می‌تواند با افزایش تقاضا جبران شود. اما واقعیت این است که این رکود خیلی عمیق شده است. درست است که ما بعد از سال 90 که نرخ رشد اقتصادی ما منفی بوده، توانسته‌ایم در سال‌های ۹۱ و ۹۲ به نرخ رشد مثبت برسیم اما این نرخ رشد اقتصادی مثبت هم چندان بزرگ و قابل توجه نبوده است. ما در رکود عمیقی گرفتار شده‌ایم که این رکود دو اثر می‌گذارد؛ اثر اول این است که مردم توان مالی برای تقاضای بیشتر ندارند و در نتیجه در بخش تقاضا اتفاقی رخ نخواهد داد که رکود حل شود. اثر دوم این است که به واسطه اینکه صنعت ما دچار رکود عمیق بوده، منابعی هم برای سرمایه‌گذاری ندارند. وقتی صنعتی برای مدت طولانی نمی‌تواند تولید کند یا برای مدت طولانی زیر ظرفیت واقعی خود تولید می‌کند، سرمایه آن مضمحل می‌شود و کم‌کم از بین می‌رود. این دو مساله توجه ما را به دو موضوع جلب می‌کند که ما برای حل مشکل رکود یا باید دنبال بازارهای صادراتی جدید در دنیا باشیم یا اینکه به دنبال جذب سرمایه‌گذاری خارجی جدید باشیم. سیستم بانکی ما امکان تامین سرمایه را ندارد. پس مساله این است که ما باید به دنبال بازارهای مصرف و سرمایه خارجی باشیم. اما سیستم بوروکراسی، سیاسی و سیستم تصمیم‌گیری ما به نظر نمی‌آید چابکی لازم را برای این تحرک داشته باشد! من امیدوارم این اتفاق رخ دهد. اگر این اتفاقات رخ ندهد ما در بهترین حالت و اگر وضعیت نظام بانکی سرو سامان بگیرد می‌توانیم در سال 96 به رشد یک تا سه درصد برسیم.

سوری: مساله رشد اقتصادی بخش نفت در سال 96 منتفی است. می‌ماند رشد بخش صنعت و معدن. ما باید برای رشد اقتصادی این بخش‌ها را به تحرک واداریم. اما چون توان ایجاد این رشد در مجموعه سیاست‌های اقتصادی ما دیده نمی‌شود، در نتیجه سال آتی مسلماً نرخ رشد اقتصادی بالا نخواهد بود.

سوری: رشد یک مساله بلندمدت است و این باوری که در ذهن همه شکل گرفته که با خرج منابع می‌توانیم رشد ایجاد کنیم، یک باور نادرست است. رسیدن به ارقام رشد بالا با کمک تزریق نقدینگی مانند درست کردن آتش با بوته خشک گیاهان است. شما یک موقع آتشی را با هیزم درست می‌کنید که شعله کمتر اما بادوامی دارد. گاهی هم آتش را با بوته خشک گیاهان درست می‌کنید که سریع آتش می‌گیرد و سریع هم از بین می‌رود. می‌خواهم بگویم اگر فکر می‌کنید با هزینه کردن منابع نفتی می‌توانیم رشد پایدار ایجاد کنیم، کاری ناشدنی است. ما نیاز به هیزم داریم. اگر بخش صنعت و خدمات ما بخواهد رشد اقتصادی ایجاد کند باید در چرخه زنجیره تامین بین‌المللی قرار بگیرد. نمی‌توان جدا از فرآیند بین‌المللی تولید کالا و خدمات به رشد رسید. چون ما دیگر توان خرید نداریم. منظورم تقاضای داخل است. هیچ نسخه شفابخشی که بتوان با آن رشد ایجاد کرد، وجود ندارد و همان‌طور که دکتر فاطمی گفتند برای رشد اقتصادی باید دنبال بازار و سرمایه خارجی باشیم که بتوانیم با دنیا ترکیب شویم و در زنجیره جهانی تامین کالا قرار بگیریم تا بتوانیم انتظار داشته باشیم که فرآیند رشد جایگاهی برای خود پیدا می‌کند و تداوم می‌یابد.

فاطمی: تاکید کردم نظام اداری ما چابکی خود را از دست داده است. گرفتاری کشور دخالت بیش از اندازه دولت است. فضای کسب‌وکار بسته است. فعالیت تجاری برای ایرانیان در داخل و خارج از کشور دشوار است. رقابت به خوبی ایجاد نشده و هنوز بازیگران بزرگی در بازار وجود دارند که می‌توانند رقابت را مخدوش کنند. همه این موارد اتفاقاً وظیفه دولت را سنگین می‌کند. اما نه از جنبه بیشتر کردن هزینه‌های دولت، بلکه از این جهت که میدان مسابقه را به یک میدان مسطح و مناسب تبدیل کند که همه بتوانند با همدیگر رقابت کنند. از طرفی باید ببینیم رابطه‌مان با دنیا چگونه است تا بتوانیم تعاملات خود را با جهان تسهیل کنیم. ایجاد شرایط برابر برای رقابت و تسهیل ارتباط با دنیا دو بسترسازی است که باید از سوی دولت انجام شود. قوه مجریه ممکن است نتواند به تنهایی این بسترسازی را انجام دهد. از برنامه سوم توسعه مدام تاکید شده اقتصاد ما به اصلاحات ساختاری عمیق نیاز دارد.

اما راهی جز رسیدن به رشد اقتصادی مطلوب و مستمر وجود ندارد. چون ایجاد اشتغال به آن وابسته است. جمعیت چهار تا هشت میلیون نفری بیکاران (رقمی متفاوت بر اساس آمارهای رسمی و غیررسمی) ایجاب می‌کند که دولت هرچه سریع‌تر راهکاری برای حل رکود و ایجاد اشتغال ایجاد کند. به خصوص که آخرین نرخ بیکاری از تابستان سال 95 هم نشان می‌دهد نرخ بیکاری به 7 /12 درصد رسیده که بالاترین نرخ بیکاری در دولت یازدهم است و البته نرخ مشارکت هم به 4 /40 درصد رسیده که نشان می‌دهد افراد برای ورود به بازار کار مشتاق‌تر شده‌اند.

سوری: آبی پشت یک سد جمع شده است و ما آن را نگه داشته‌ایم. باید منتظر ماند و دید کی این سد می‌شکند. به نظر می‌رسد سال آتی دولت نتواند مانع افزایش قیمت‌ها شود.

فاطمی: من می‌خواهم چند نکته به سخنان دکتر سوری اضافه کنم. نکته اول این است که ما باید دقت کنیم که حتی اگر برای چند سال متوالی رشد پنج تا شش‌درصدی خود را حفظ کنیم، نمی‌توان انتظار داشت نرخ اشتغال تغییر چندانی کند. یعنی ممکن است نرخ بیکاری کاهش نیابد و حتی به دلیل افزایش نرخ مشارکت در کوتاه‌مدت ممکن است نرخ بیکاری افزایش هم پیدا کند. نکته دوم این است که بخشی از بحران اشتغال ما به دلیل رشد بی‌رویه جمعیت دهه 60 است. ما نباید فراموش کنیم که یک اتفاق جمعیتی رخ داده و الان خود را در اشتغال نشان داده. ما هر برنامه سیاست جمعیتی که داریم باید به بازار اشتغال آتی فکر کنیم. مساله دیگر این است که ما علاوه بر همه این موارد، باید به ناهماهنگی (Mismatch) در بازار اشتغال هم توجه کنیم. باید ببینیم آیا افراد برای مشاغلی که دارند، آموزش دیده‌اند؟ با تحصیلات بیش از اندازه برای تصدی مشاغل ساده مواجهیم. همه این علامت را گرفته‌اند که تحصیلات دیگر منجر به شغل نمی‌شود اما همچنان فشار فزاینده‌ای روی اخذ مدرک وجود دارد؛ چه برای افرادی که شاغل‌اند و چه برای افرادی که هنوز بیکارند. این حجم زیادی از سرمایه‌گذاری را در بخش آموزش می‌طلبد که دیگر لزوماً منجر به اشتغال در بازار کار نمی‌شود. در این شرایط ما به جای سرمایه‌گذاری روی افزایش مهارت یا آموزش‌های ابتدایی کودکان، روی تحصیلات عالی سرمایه‌گذاری می‌کنیم.

سوری: من یک نکته را باید اضافه کنم. یکی از مشکلات بازار کار ما و بحث نرخ اشتغال و بیکاری به یکسری دخالت‌های دولت در قالب یکسری قوانین باز‌می‌گردد. مانند قانون کار و قانون تامین اجتماعی که روی بخش صنعت و خدمات سایه انداخته است. غیرمنعطف بودن این قوانین روی تصمیم‌گیری کارگران و کارفرمایان باعث شده در بسیاری از مواقع اشتغال رشد پیدا نکند. صحبت دکتر فاطمی در مورد تحصیلات و سیگنال غلطی که به جمعیت جوان ما می‌دهد به سیستم پرداخت حقوق ما بازمی‌گردد. وقتی میزان حقوق افراد وابسته به مدرک است، افراد هم به دنبال مدرک می‌گردند و نه مهارت. یا وقتی مساله ناهماهنگی میان اشتغال و تحصیل مطرح می‌شود، بخش عمده آن به دخالت‌های دولت بازمی‌گردد.
 

پس شما معتقدید اگر نقدینگی وارد جامعه شود دولت ابزار کنترل آن را ندارد؟

سوری: در سال آتی چند نگرانی وجود دارد. اولین بحث این است که ما به واسطه انجام انتخابات -‌ حتی اگر این دولت هم انتخاب شود- کل سال را برای تغییر دولت و تعیین کابینه از دست خواهیم داد. حتی اگر دولت روحانی هم انتخاب شود، تیم اقتصادی تغییر خواهد کرد. پس ما عملاً سال 96 را در عرصه اقتصاد از دست می‌دهیم.

فاطمی: سیستم بوروکراسی، سیاسی و سیستم تصمیم‌گیری ما به نظر نمی‌آید چابکی لازم را برای تحرک داشته باشد! من امیدوارم این اتفاق رخ دهد. اگر این اتفاقات رخ ندهد ما در بهترین حالت و اگر وضعیت نظام بانکی سرو سامان بگیرد می‌توانیم در سال 96 به رشد یک تا سه درصد برسیم.

سوری: دولت ناگزیر است. همان تعبیری را که دکتر فاطمی به کار بردند به کار می‌برم. آبی پشت یک سد جمع شده است و ما آن را نگه داشته‌ایم. باید منتظر ماند و دید کی این سد می‌شکند. به نظر می‌رسد سال آتی دولت نتواند مانع افزایش قیمت‌ها شود.

به نظر می‌رسد دولت در سال آینده هم دیگر الزام سیاسی برای کنترل تورم ندارد. امسال احتمالاً انتخابات عامل مهمی برای کنترل تورم و کنترل نرخ ارز بود.

سوری: مشخصاً ما این سیاست را در مورد نرخ ارز مشاهده کردیم. نرخ ارز در حالی که تا مرز 4000 تومان هم رفت دولت مانع افزایش قیمت آن شد و تلاش کرد حداقل تا قبل از انتخابات نرخ ارز را پایین نگه دارد. موارد دیگر هم وجود دارد.

فاطمی: من تصور می‌کنم پارادایم مسلط سیاستگذاری اقتصادی در کشور ما نیاز به یک تغییر اساسی دارد. دولت در همه امور دخالت می‌کند. قیمت‌ها بالا می‌رود، سریع ستاد کنترل قیمت تشکیل می‌دهد. برای پرتقال شب عید چاره‌اندیشی می‌کند، نرخ ارز را پایین نگه می‌دارد و کارهای فراوان دیگر از این دست. دولتی که به همه این کارها فکر می‌کند، دیگر نمی‌تواند کار حکمرانی خود را انجام دهد. چون نگرانی‌هایی دارد که مانع عمل به وظایف اصلی‌اش می‌شود. دولت‌ها و حاکمیت ما وظیفه خودش را که حکمرانی خوب و تنظیم خوب قواعد بازی است فراموش کرده و دارد به جزئیاتی می‌پردازد که شاید نتایج کوتاه‌مدتی برایش داشته باشد اما قطعاً نتیجه بلندمدت ندارد، نه برای کشور و نه برای خود دولت. دولت باید بتواند جلو نوسانات نرخ ارز را بگیرد اما اینکه بخواهد این کار را در خلاف جهت تورم انجام دهد، یک سیاست محکوم به شکست است و می‌توان از سال 1350 تا الان شواهد زیادی آورد که دولت‌های متعدد در اجرای این سیاست شکست خورده‌اند. منتها به نظر می‌رسد دولت‌های ما در درس گرفتن از گذشته هوشمند نیستند. ما احتیاج داریم پارادایم سیاستگذاری پولی، مالی و دیگر حوزه‌های اقتصادی را تغییر دهیم.

فاطمی: ما تاکید کردیم دولت نباید اصراری بر کنترل تورم با سیاست‌های دستوری داشته باشد. اما فراموش نکنیم دستیابی به تورم تک‌رقمی و پایین نگه داشتن تورم، دستاوردی است که نباید آن را از دست داد. رکود بلندمدت نباید تمرکز بر کاهش نرخ تورم را از بین ببرد. البته تاکید کنم این کنترل باید از طریق سیاستگذاری‌های پولی صحیح باشد نه از طریق مداخله کردن در بازار برای نرخ‌گذاری. کنترل تورم با سیاستگذاری صحیح باید پارادایم اقتصادی مسلط شود. دولت نباید تصور کند خروج از رکود و ایجاد نرخ رشد اقتصادی از مسیر افزایش تورم می‌گذرد.

 فاطمی: تصورم این است که با سیاست‌های انبساطی دولت بعید است که بتوانیم به رشد بالا برسیم. این کار ما مصداق این شعر است که می‌گوید «کفاره شراب‌خوری‌های بی‌حساب‌... هشیار در میانه مستان نشستن است». در سال‌های متمادی به قدری به اقتصاد ایران نقدینگی تزریق شده است که بعید به نظر می‌رسد که نقدینگی جدید بتواند رشد اقتصادی ایجاد کند. حتی نئوکینزی‌ها هم که همه معتقد به این هستند که شاید بتوان از طریق افزایش تورم، رشد اقتصادی ایجاد کرد، تاکید می‌کنند چنین رشدی کوتاه‌مدت است. یعنی دولت اگر دنبال این راه‌حل هم می‌رفت و نتیجه می‌گرفت نتیجه‌ای کوتاه‌مدت بود. به همین دلیل پیشنهاد من این است که دستاورد تورم تک‌رقمی و تلاش برای پایین نگه داشتن آن و رسیدن به تورم کمتر از پنج درصد را نباید فراموش کرد. نکته این است که کشورهای زیادی در دنیا بوده‌اند که توانسته‌اند تورمشان را از ارقام بسیار بالاتر از ما به سرعت کاهش دهند و برای خروج از رکود لزوماً دست به دامن تورم‌های بالا نشوند. البته اگر تورم ما به صورت پایدار به شدت کاهش یابد ممکن است برای دوره‌های رکود کوتاه‌مدت سیاست‌های انبساطی را توصیه کنیم. اما من فکر نمی‌کنم مساله رکود اخیر ما با سیاست انبساطی پولی قابل حل باشد.

 سوری: من هم موافقم. اضافه کردن نقدینگی مشکل رکود کشور را حل نمی‌کند. می‌تواند در کوتاه‌مدت تحرکی را ایجاد کند. اما نتیجه آن تنها محدود به یک عده می‌شود. اما اینکه انتظار داشته باشیم رشد پایداری برای ما ایجاد کند، انتظار درستی نیست. شواهد هم نشان می‌دهد سیاست انبساطی رشد اقتصادی ایجاد نمی‌کند. دولت باید این تورم را حفظ کند، چون بهترین سیگنال را به تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی می‌دهد. اما مشروط به آنکه این تورم چند سال حفظ شود. اگر دولت بتواند این تورم تک‌رقمی را چند سال حفظ کند می‌تواند علامت مثبتی را به بازار و بخش بدهد. دولت بعد از 25 سال تورم را تک‌رقمی کرده نباید انتظار داشته باشیم بخش تولید به این سیگنال بلافاصله واکنش مثبت نشان دهد. 

منبع: هفته نامه تجارت فردا.مرضیه محمودی