خط مرزیِ آتی در سیاستگذاری صندوق ها

دکتر محمدحسین مهدوی عادلی

عضو هیات مدیره سازمان تأمین اجتماعی

تامین ۲۴/ ششمین ویرایش (ورژن) از گزارش نگاهی به صندوقهای بازنشستگی، به شاخصهای مختلفی در زمینه بررسی عملکرد صندوقهای بازنشستگی و ارزیابی سیاستهای آنها در کشورهای عضو OECD و کشورهای G20 می پردازد. نتایج این گزارش مبین آن است که اکثر کشورهای دنیا اقدامات مهمی در زمینه پایداری اجتماعی برداشته اند. در این مقاله به بررسی مهمترین اقدامات صورت گرفته و دستاوردها در زمینه پایداری اجتماعی و کاهش هزینه های صندوقهای بازنشستگی توأم با افزایش خدمات این صندوقها به بازنشستگان پرداخته شده است.  بررسی سیاست صندوق های بازنشستگی در کشورهای عضو OECD و برنامه های آن می تواند نقشه راهی برای سازمان تأمین اجتماعی کشور باشد.

۱. خالص دریافتی بازنشستگان

در بسیاری از کشورهای عضو OECD کیفیت زندگی بازنشستگان به خوبی متوسط جامعه و حتی بیشتر از متوسط جامعه است. بنابر اهداف عالی تأمین اجتماعی، متوسط درآمد بازنشستگان می­ بایست حداقل مساوی با درآمد سرانه در کشور باشد.

نمودار ۱: خالص دریافتی بازنشستگان و مقایسه آن با درآمد سرانه در کشورهای عضو OECD

براساس این نمودار خالص دریافتی بیمه­ ای در اکثر کشورهای توسعه یافته در حدود درآمد سرانه و در برخی از کشورها (از جمله نیوزلند، دانمارک، ایرلند، فرانسه، بلژیک و کانادا) به مراتب بیش از درآمد سرانه است.

۲. کاهش تفاوت سن بازنشستگی مردان و زنان

نکته دیگر در زمینه کاهش هزینه­ های صندوق­های بازنشستگی کاهش تفاوت سن بازنشستگی مردان و زنان است. بنابر این گزارش با توجه به نزدیک بودن شاخص امید به زندگی در زنان و مردان، می­ بایست سن بازنشستگی زنان و مردان نیز باید نزدیک به هم و متناسب با شاخص امید به زندگی باشد.

نمودار ۲: تفاوت بین سن بازنشستگی زنان و مردان 

مثلث ­ها نشان­ دهنده تفاوت فعلی و مربع­ ها نشان­ دهنده برنامه کشورها است.

۳. افزایش نرخ اشتغال در گروه­های سنی بالای ۵۵ سال

افزایش نرخ اشتغال در گروه­های سنی بالای ۵۵ یکی از اهداف جدی صندوق­های بازنشستگی است. دستاورد دیگر صندوق­های بازنشستگی در دنیا، تلاش برای نزدیک ­کردن سن بازنشستگی موثر و سن بازنشستگی رسمی است. چرا که بسیاری از افراد پیش از رسیدن به سن بازنشستگی از بازار کار خارج می­ شوند. طی ده سال گذشته نرخ اشتغال نیروی کار (55 تا 64 سال) به نحو قابل ملاحظه­ای در بسیاری از کشورها افزایش یافته است: از 45 تا 66 درصد در آلمان؛ از 31 تا 46 درصد در ایتالیا و از 52 تا 57 درصد در متوسط کشورهای عضو OECD شاهد این افزایش هستیم. این موضوع می­ تواند باعث کاهش قابل­ ملاحظه هزینه­ های سازمان­ های تأمین اجتماعی شود. از این رو بررسی وضعیت این شاخص در کشور امری ضروری است.

نمودار ۳: نرخ اشتغال برای افراد مسن (59-55 سال، 64-60 سال و 69-65 سال) در کشورهای عضو OECD و کشورهای عضو G20

در نمودار شماره 4 سن بازنشستگی برای مردان (با فرض ورود به بازار کار در سن 20 سالگی) نشان داده شده است. کمترین میزان آن 58 سال در اسلونی و بیشترین میزان آن 66 سال در کشورهای ایسلند و نروژ (67 سال) است. این سن در کشورهای ایرلند، پرتغال و آمریکا 66 سال است.

نمودار 4: سن بازنشستگی فعلی و آتی برای مردان (با فرض ورود به بازار کار در سن 20 سالگی)

سن بازنشستگی در بسیاری از کشورهای عضو OECD در حال حاضر در حدود 65 سال است. برنامه ­ها دلالت بر افزایش سن بازنشستگی به 67 و 68 سال دارد.

۴. بهره ­مندی از حقوق و مزایای بازنشستگی

در نمودار شماره 5 حداقل سال­های اشتغال و یا شهروندی برای بهره ­مندی از حداقل حقوق و مزایای بازنشستگی در کشورهای مختلف نشان داده شده است. مستطیل­ های آبی نیز نشان­ دهنده تعداد سال­های اشتغال برای بهره مند شدن از حقوق و مزایای بازنشستگی به طور کامل است. کمترین میزان آن در روسیه (5 سال)، استرالیا (10 سال) و نیوزلند (10 سال)، استونی (15 سال)، یونان (15 سال) و شیلی (20 سال) است. بیشترین تعداد سال­های اشتغال جهت بهره­ مندی از حداکثر مزایای بازنشستگی متعلق به ایرلند (43 سال)، سوئد، نروژ، هلند، لوکزامبورگ، ژاپن، ایسلند، دانمارک، فنلاند و کانادا (40 سال) است.

نمودار 5: حداقل سال­های اشتغال یا شهروندی برای بهره ­مندی مزایای بازنشستگی

۵​. حمایت غیرمستقیم از بازنشستگان

با توجه به جدول شماره 1، در کشورهای عضو OECD سه شیوه­ حمایتی غیرمستقیم (پرداخت­های غیرنقدی) از بازنشستگان وجود دارد که شامل: 1) کمک ­هزینه مسکن و انرژی، 2) مراقبت­ های درمانی و 3) حمایت­های اجتماعی است.

جدول 1: حمایت­های تکمیلی از بازنشستگان در کشورهای OECD

۶. سطح درآمدی بازنشستگان و نرخ فقر

یکی از شاخص­های مهم که می­ بایست مورد توجه سیاست­گذاران تأمین اجتماعی قرار گیرد سطح درآمدهای بازنشستگان و نرخ فقر در گروه­های سنی بالای 55 سال است. با توجه به نمودار شماره ۶ این نرخ در اکثر کشورهای عضو OECD کمتر از ده درصد است. در کشور کره 50 درصد، استرالیا و مکزیک بالای 30 درصد و در آمریکا و شیلی بیش از بیست درصد است. کمترین نرخ متعلق به کشورهای لوکزامبورگ، نروژ، ایسلند، فرانسه و جمهوری چک است که نرخ فقر در این گروه سنی کمتر از 5 درصد است.

نمودار 6: ارتباط بین خالص دریافتی بازنشستگان و سطح فقر برای گروه سنی بالای 65 سال

۷. جمع ­بندی و نتیجه ­گیری

بررسی وضعیت صندوق­های بازنشستگی در کشورهای عضو OECD دلالت بر بهبود وضعیت این صندوق­ها و پایداری سیستم ­های تأمین اجتماعی در این کشورها دارد. بررسی سیاست­های کشورهای منتخب و برنامه­ های آنها می ­تواند مورد توجه و استفاده سیاست­گذاران کشور در حوزه تأمین اجتماعی قرار گیرد. از جمله این سیاست­ها می ­توان به موارد ذیل اشاره کرد.

• افزایش سن بازنشستگی (متناسب با افزایش شاخص امید به زندگی).

• تلاش برای نزدیک­ کردن سن بازنشستگی موثر و سن بازنشستگی رسمی

• بازنگری در نحوه محاسبه منافع بازنشستگی از طریق درآمدهای مستقیم و غیرمستقیم (کمک هزینه درمان، انرژی، مسکن و خدمات اجتماعی)

• افزایش نرخ اشتغال در گروه­های سنی بالای 55 سال

• کاهش نرخ فقر در گروه­های سنی بالای 55 سال