جامعه‌شناسان معاصر برای بررسی کمیت و کیفیت روابط اجتماعی از مفهوم «سرمایه اجتماعی» (Social Capital) استفاده می‌کنند. از این نوع سرمایه به عنوان یکی از شکل‌های توسعه‌یافتگی جوامع یاد می‌شود و از جمله شاخص‌های رفاه و سیاستگذاری اجتماعی نیز به شمار می‌رود.
تامین۲۴/در مدل سنجش سرمایه اجتماعی در مقیاس ملی که در قالب پیمایش اجتماعی مصوب شورای اجتماعی کشور و توسط مرکز ملی رصد اجتماعی وزارت کشور در خرداد ماه 1394 انجام شده، سرمایه اجتماعی در ایران در سه سطح کلان، میانی و خرد بیان مفهومی نظری شده و در حوزه‌های چهارگانه اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی تعریف عملیاتی شده است.
مفهوم سرمایه اجتماعی واژه «اجتماعی» در مفهوم سرمایه اجتماعی تاکید بر این دارد که این منابع دارایی شخصی و فردی نیستند و در شبکه روابط قرار دارند. سرمایه انسانی عبارت است از آنچه شما می‌دانید که شامل مجموعه‌ای از شناخت‌ها، مهارت‌ها و تجرییات می‌شود، ولی سرمایه اجتماعی بستگی دارد به این که فرد چه کسانی را می‌شناسد و با آنها در ارتباط است. لذا ویژگی ذاتی سرمایه اجتماعی این است که در متنی از روابط اجتماعی شکل می‌گیرد. در تعریف سرمایه اجتماعی برای روشن کردن فضای مفهومی از اصطلاح‌های کمکی مانند نیروی اجتماعی، روح جماعت، بست‌های اجتماعی، زندگی اجتماعی و حتی چسب اجتماعی استفاده شده است. این نظر که سرمایه اجتماعی مجموعه‌ای از دادوستدها، پیوندها و شبکه‌بندی اجتماعی است که در میان افراد جامعه و گروه‌های اجتماعی صمیمیت و تسهیل کنشگری پدید می‌آورد، مورد پسند عمومی و مقبولیت کارشناسی و عملی قرار گرفته است. از نظر «پاتنام»، یکی از معروفترین جامعه‌شناسان این حوزه، زندگی اجتماعی و وجود جدی آن در شبکه‌ها و هنجارها و نیز اعتماد اجتماعی این توان را به اعضای جامعه می‌دهد تا به اتفاق هم کار عملی کنند و موثرتر و مفیدتر به سوی هدف‌های خود راه بیفتند. بدین ترتیب سرمایه اجتماعی بر اساس شناخت هدف‌های مشترک و تثبیت آن و اعتمادسازی و آمادگی حرکت به سمت هدف شکل می‌گیرد (رئیس دانا، 1393). سنجه‌های سرمایه اجتماعی سنجه‌هایی چون پنداشت از موفقیت و عملکرد نظام و نهادهای اصلی جامعه، اعتماد اجتماعی، اعتماد نهادی و سازمانی، اعتماد تعمیم‌یافته، عامگرایی، مشارکت اجتماعی، تعامل و بده‌بستان‌های اجتماعی، وجود ارزش‌های اخلاقی و هنجارهایی چون نوع‌دوستی، صداقت، وفای به عهد، قانونمداری، صلح و دوستی، تحمل‌پذیری در قبال تنوع و تکثر، تعهد و مسئولیت‌پذیری، امید و ارزشمند دانستن زندگی، احترام به حقوق شهروندان، احساس وفاداری به تفکر عقلایی و نظم‌پذیری، کارآمدی حکومت، فقدان فساد، نبود جرم و جنایت، احساس امنیت، آگاهی عمومی، قوام خانواده، خیرخواهی اجتماعی، حمایت اجتماعی، نشاط اجتماعی، مطلوب تلقی شدن جامعه و... ابعاد و سنجه‌های اصلی سرمایه اجتماعی، شناخته شده‌اند. وسعت و گستردگی هر کدام از این ابعاد، موجب شده که کمتر پژوهشگری بتواند تمام آنها را همزمان و یکجا سنجش و تحلیل کند.
در نتیجه، در بیشتر موارد، پژوهشگران، به سنجش یکی از این ابعاد پرداخته‌اند. سرمایه اجتماعی در ایران در ایران، به رغم فعالیت‌های پژوهشی که در طول دهه اخیر در زمینه سرمایه اجتماعی انجام شده، سنجش سرمایه اجتماعی در مقیاس ملی، در مرحله آغازین و نوزادی خود قرار دارد. چند پیمایش انجام شده، هرچند که عنوان پیمایش ملی دارند، لکن محدود به شهرهای مراکز استانی هستند و جمعیت دیگر مراکز شهری و مناطق روستایی کشور را پوشش نمی‌دهند. این پیمایش‌ها به‌رغم نقاط قوتی که دارند، بری از کاستی نیستند. رفع و کاهش این کاستی‌ها بیش از هر چیز در گرو اجرای منظم و نقد عالمانه آنها، از منظر نظری و روش‌شناختی است تا در پرتو آنها بتوان به سنجش و تحلیل معتبرتر و کاراتری از این سازه، دست پیدا کرد. در مدل سنجش سرمایه اجتماعی در مقیاس ملی که در قالب پیمایش اجتماعی مصوب شورای اجتماعی کشور و توسط مرکز ملی رصد اجتماعی وزارت کشور در خرداد‌ماه 1394 انجام شده، سرمایه اجتماعی در ایران در سه سطح کلان، میانی و خرد بیان مفهومی نظری شده و در حوزه‌های چهارگانه اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی تعریف عملیاتی شده است.
داده‌های مورد نیاز این مدل مفهومی در سطح ملی در مناطق شهری (در دو نقطه شهری هر استان که یکی از این شهرها، شهر مرکز استان است) و مناطق روستایی کشور (دو تا سه نقطه روستایی مربوط به هر شهر منتخب) جمع‌آوری شده است. جامعه آماری این طرح، مجموع افراد بالای 18 سال خانوارهای شهری و روستایی ساکن در 31 استان کشور در زمان اجرای طرح است که از این تعداد 4/70 درصد جامعه مطالعه شده را ساکنان شهری و 6/29 درصد را ساکنان روستایی تشکیل داده‌اند. در مطالعه سرمایه اجتماعی در سطح کلان در قالب چهار بعد، که 44 متغیر را شامل می‌شود، سنجش صورت گرفته است. چهار بعد این سطح عبارتند از: 1. پنداشت از عملکرد نظام در رفع و حل مشکلات 2. پنداشت از موفقیت نهادی در انجام دادن وظایف نهادی 3. پنداشت از نکویی جامعه؛ مطلوب بودن جامعه و وجود عدالت و برابری 4. ارزیابی از آینده پنداشت از عملکرد نظام در رفع و حل مشکلات پنداشت از عملکرد نظام در رفع و حل مشکلات با طرح این پرسش که «در کشور با مسائل و مشکلاتی مواجهیم که مسئولان نظام در صدد رفع و حل آنها بوده و هستند، به نظر شما مسئولان کشور در رفع و حل این مشکلات تا چه اندازه موفق بوده‌اند؟» ارزیابی شده است. مشکلات و مسائل مطرح شده برای دریافت نظر پاسخگویان شامل 10 مشکلی می‌شوند که عموم مردم از آنها به لحاظ ذهنی و عینی، پنداشت و دریافت‌هایی دارند. بر این اساس، پاسخ‌دهندگان معتقدند موفق‌ترین بخشی که مسئولان توانسته‌اند مشکلات آن را حل کنند، بهداشت و درمان و ناموفق‌ترین بخش مشکل بیکاری و تورم است. با توجه به داده‌ها و آماره‌های حاصل شده متغیرهای جنس و مذهب پاسخگویان با متغیر پنداشت از موفقیت نظام، تفاوت معناداری را نشان نمی‌دهند، لکن متغیرهای محل سکونت، سن، وضع سواد، وضع فعالیت و وضع تاهل پاسخگویان با متغیر پنداشت از موفقیت نظام، تفاوت معناداری را نشان می‌دهند؛ به گونه‌ای که روستاییان، افرادی که سنین بالایی دارند، کسانی که سطح تحصیلی پایین‌تری دارند، افراد بازنشسته و مجردها، میانگین‌های پایین‌تری را در قیاس با دیگر رده‌ها به خود اختصاص داده‌اند یا به عبارتی دیگر از عملکرد نظام در رفع و حل مشکلات جامعه رضایت کمتری دارند. در جدول شماره (1) توزیع درصدی پنداشت (ارزیابی) مردم از موفقیت نظام در حل مشکلات آمده است.
با تجمیع ارزیابی مطرح شده در مورد موفقیت نظام در حل مشکلات دهگانه یاد شده، شاخص کلی پنداشت از موفقیت نظام، محاسبه شده که میانگین آن برابر با 65/23 است. این میانگین، پایین‌تر از میانگین طیف که برابر با عدد 30 است، قرار دارد. پنداشت از موفقیت نهادی در اجرای وظایف نهادی پنداشت از موفقیت نهادی در اجرای وظایف با طرح این پرسش که «در هر جامعه‌ای، مجموعه‌ای نهادها وجود دارند که عهده‌دار وظایفی هستند. به نظر شما نهادهایی که نام برده می‌شوند تا چه اندازه در اجرای وظایفشان موفق بوده‌اند؟» نهادهای مطرح شده، نهادهایی هستند که عموم مردم پنداشت‌ها و دریافت‌هایی به لحاظ دهنی و عینی از آنها دارند. جدول شماره 2 توزیع درصدی پاسخ‌ها در مورد هر نهاد را نشان می‌دهد. براین اساس بازار و نهادها و مراکز برنامه‌ریز در پنداشت اکثریت پاسخ‌دهندگان جزو ناموفق‌ترین نهادها هستند و سازمان‌های دینی و خانواده از جمله موفق‌ترین نهادهایی هستند که توانسته‌اند به وظایف خود به خوبی عمل کنند. در مجموع با ترکیب ارزیابی مطرح شده در مورد موفقیت نهادها و سازمان‌ها در انجام دادن وظایفشان شاخص کلی ارزیابی از موفقیت نهادها و سازمان‌ها در اجرای وظایفشان محاسبه شده که میانگین آن برابر با 3/29 است که قدری از میانگین طیف که عدد 30 است، کمتر است. پنداشت از نکویی جامعه پنداشت از نکویی جامعه که دلالت بر تصور و داوری در مورد جامعه نزد اذهان اعضای جامعه دارد با دو شاخص «مطلوب بودن جامعه» و «پنداشت از وجود عدالت و برابری»، سنجش شده است. برای سنجش «مطلوب بودن جامعه» در نظر پاسخگویان از آنها درخواست شده که نظر خود را در مورد پرسش‌های زیر بیان نمایند: - تا چه اندازه در جامعه ما احترام به مالکیت خصوصی وجود دارد؟ - تا چه اندازه در جامعه ما احترام به حقوق و آزادی قانونی افراد وجود دارد؟ - تا چه اندازه در جامعه ما دوری و پرهیز (اجتناب) از پنهان‌کاری وجود دارد؟ - تا چه اندازه در جامعه ما بین سازمان‌ها و بخش‌های مختلف دولتی و غیردولتی، همکاری وجود دارد؟ - تا چه اندازه در جامعه ما تجسس نکردن در امور شخصی افراد وجود دارد؟ - تا چه اندازه در جامعه ما خواهان خیر و موفقیت یکدیگر بودن وجود دارد؟ - تا چه اندازه در جامعه ما توجه به حرمت و آبروی یکدیگر وجود دارد؟ - تا چه اندازه در جامعه ما فرصت‌طلبی و سوء استفاده از موقعیت وجود دارد؟ در جدول شماره 3 توزیع درصدی نظر پاسخگویان در مورد هریک از سنجه‌های مربوط به مطلوب بودن جامعه آمده است. با تجمیع سنجه‌های مطلوب بودن جامعه که در جدول شماره 3 ذکر شده‌اند، شاخص ترکیبی مطلوب بودن جامعه، محاسبه شده که میانگین این شاخص 9/21 است. عدد میانگین طیف برابر با 24 است. ملاحظه می‌شود که میانگین حاصل شده، پایین‌تر از میانگین طیف است.
برای سنجش «وجود عدالت و برابری در جامعه» از نظر پاسخگویان، از آنان درخواست شده که نظر خود را در مورد پرسش‌های زیر بیان نمایند: - تا چه اندازه بین سعی و تلاش مردم و میزان رفاهی که دارند تناسب و توازن وجود دارد؟ - اگر کسی ذوق و استعدادی داشته باشد و کارش نتیجه بدهد، آیا جامعه به کار او پاداش و بهای لازم را می‌دهد؟ - تا چه اندازه در جامعه ما دریافت پاداش متناسب با تلاش و سختکوشی افراد است؟ - تا چه اندازه در جامعه ما برابری در دسترسی به فرصت‌های بهداشتی وجود دارد؟ - تا چه اندازه در جامعه ما برابری در دسترسی به فرصت‌های آموزشی وجود دارد؟ - تا چه اندازه در جامعه ما تناسب بین وضع مالی افراد با تحصیلات و کاری که انجام می‌دهند، وجود دارد؟ - تا چه اندازه در جامعه ما یکسان بودن اجرای قانون و تصمیمات برای همه افراد وجود دارد؟ - تا چه اندازه در جامعه ما تناسب بین پست و مقام افراد با شایستگی و تخصصی که دارند، وجود دارد؟ - تا چه اندازه در جامعه ما فرصت‌های شغلی برابر برای کسانی که دانش و مهارت لازم را دارند، وجود دارد؟ در جدول شماره 4 توزیع درصدی نظر پاسخگویان در مورد هر یک از سنجه‌های مربوط به وجود عدالت و برابری در جامعه آمده است. بنابراین بر اساس جدول شماره 4، اکثریت افراد مورد پرسش، وضعیت برابری در دسترسی به فرصت‌های بهداشتی و آموزشی را مناسب می‌دانند اما معتقدند تناسبی بین استعداد و پاداش و دسترسی به فرصت‌های شغلی برای افراد دارای مهارت وجود ندارد. میانگین پنداشت از وجود عدالت و برابری را در استان‌های کشور نشان می‌دهد. بر اساس آزمون آماری مقایسه میانگین‌ها تفاوت معناداری بین استان‌های کشور وجود دارد. استان‌های اصفهان، مرکزی، تهران، خراسان رضوی، کردستان، کرمان، مازندران، ایلام، سمنان، آذربایجان غربی، البرز، قزوین، سیستان و بلوچستان، همدان و لرستان، میانگین پایین‌تری از میانگین کشوری دارند. ارزیابی از آینده ارزیابی اصولا مبتنی بر نوعی داوری در مورد موفقیت یا عدم موفقیت یک نظام در قبال اوضاعی دارد که به نوعی مطلوب‌ها و هدف‌های مهم را در خود مستتر دارند. وقتی این ارزیابی و داوری، معطوف به آینده یک جامعه می‌شود، بیانگر نوعی امید به آینده از عملکرد و فعالیت یک نظام هم است. مهمترین اوضاع مطلوبی که یک جامعه برای رسیدن به آنها هدفگذاری می‌کند و در پی ایجاد تغییرات مطلوب و مثبت در آنها است، عبارتند از: وضع رفاهی، وضع نابرابری اجتماعی، پایبندی به ارزش‌های اخلاقی و دینی، وضع اقتصادی، وضع وحدت و همدلی، وضع جرم و جنایت و وضع فقر و نداری. در جدول شماره 5 توزیع درصدی ارزیابی پاسخگویان از آینده هریک از این اوضاع آورده شده است.با تجمیع سنجه‌های ارزیابی از وضع‌های مطرح شده در جدول بالا شاخص ترکیبی ارزیابی از آینده محاسبه شده که میانگین آن برابر با 83/18 است. عدد میانگین طیف 21 است. ملاحظه می‌شود که فاصله قابل توجهی بین عدد میانگین طیف با میانگین کشوری وجود دارد. همچنین بعد از تبدیل مقیاس جدول شماره 5 به مقیاس صفر تا صد، این نتیجه حاصل می‌شود که در مورد ارزیابی از آینده، 8/43 درصد معتقدند وضعیت آینده بدتر می‌شود، 32 درصد باور دارند تفاوتی نمی‌کند و فقط 2/24 درصد اعتقاد دارند وضعیت در آینده بهتر می‌شود.
سرمایه اجتماعی در سطح کلان سرمایه اجتماعی کشور در سطح کلان از ترکیب چهار مولفه ترکیبی زیر تشکیل شده است: 1- پنداشت از عملکرد نظام در رفع و حل مشکلات 2- پنداشت از موفقیت نهادی در انجام دادن وظایف نهادی 3- پنداشت از نکویی جامعه (شامل مطلوب بودن جامعه و وجود عدالت و برابری) 4- ارزیابی از آینده این چهار مولفه در بردارنده 44 متغیر هستند که محاسبه شده است. پس از همترازکردن مولفه‌ها، آنها با یکدیگر ترکیب شده‌اند و میزان سرمایه اجتماعی کلان محاسبه شده است. میانگین سرمایه اجتماعی کلان برابر با 18/13 است که پایین‌تر از عدد میانگین طیف که عدد 15 است، قرار دارد. توزیع فراوانی درصدی این سرمایه در جدول شماره 6 به شرح جدول زیر است. آنچنان کهاز جدول شماره 6 مشخص است بیش از 80 درصد جامعه آماری مورد مطالعه دارای سرمایه اجتماعی کلان کم و خیلی کم هستند. در مورد متغیرهای زمینه‌ای، و بر اساس جنسیت و محل سکونت (شهر- روستا) همین الگو با تغییرات جزئی تکرار می‌شود. به طوری که 8/42 درصد مردان و 9/41 زنان دارای سرمایه اجتماعی کلان کم و فقط 9/7 درصد مردان و 8/7 زنان دارای سرمایه اجتماعی کلان زیاد هستند. 9/44 درصد شهری‌ها و 2/36 درصد روستاییان دارای سرمایه اجتماعی کلان کم هستند و فقط 6/6 درصد شهرنشینان و 9/10 درصد روستاییان سرمایه اجتماعی کلان «زیاد» دارند. در مورد متغیر زمینه‌ای «تحصیلات»، مطالعه مذکور نشان می‌دهد، هر چه میزان تحصیلات افراد افزایش می‌یابد، سطح سرمایه اجتماعی کلان آنها کم می‌شود. 4/33 درصد بی سوادها دارای سرمایه اجتماعی کلان کم و خیلی کم هستند در صورتی که این میزان برای افراد دارای تحصیلات عالی 5/56 درصد است. جمع‌بندی پژوهشی دیگر در مورد سرمایه اجتماعی در ایران (محسنی، 1375) نشان می‌دهد به‌رغم افزایش گسترش آموزش عالی و رشد تحصیلات عالی در کشور، سرمایه اجتماعی افراد کمتر از سطح متوسط است و وضعیت مناسبی ندارد. میزان پایین سرمایه اجتماعی در کشور لزوم سیاستگذاری اجتماعی مناسب جهت افزایش آن را توصیه می‌کند. اما سرمایه اجتماعی پایین چه تاثیرهایی بر رفاه کشورها دارد؟ شواهد تحقیقی زیادی در مورد تاثیر سرمایه اجتماعی بر عملکرد اقتصادی هم در سطح ملی و هم در سطح مناطق مختلف موجود در داخل یک کشور وجود دارد. برای مثال تحقیقات نشان می‌دهد مناطق شمالی کشور ایتالیا که دارای سرمایه اجتماعی زیاد است، به مراتب دارای توسعه اقتصادی بیشتری نسبت به جنوب ایتالیا است که سرمایه اجتماعی اندکی دارد. این نظریه در ایران نیز تایید می‌شود و استان‌های محروم دارای سرمایه اجتماعی پایین‌تری هستند.
از سوی دیگر سطح بالای سرمایه اجتماعی مانع بروز جرم و جنایت و افزایش امنیت اجتماعی می‌شود. تحقیق کواچی و همکاران (1997) نشان می‌دهد سرمایه اجتماعی با میزان جرایم خشونتآمیز همبستگی منفی دارد و هر چقدر سرمایه اجتماعی پایین‌تر باشد، میزان جرایم خشونتآمیز نظیر دزدی و قتل بالاتر خواهد بود. شارع‌پور (1387) نشان می‌دهد مطالعات مختلف رابطه قوی و مثبت بین سرمایه اجتماعی و سلامتی را ثابت کرده است. فقدان سرمایه اجتماعی باعث احساس انزوا و افسردگی فرد می‌شود. تحقیقات انجام شده در آمریکا نشان می‌دهد که در ایالت‌های جنوبی دارای سرمایه اجتماعی اندک، مرگ و میر در سنین پایین‌تری به وقوع می‌پیوندد اما ایتالیایی‌های مهاجر در ایالت پنسیلوانیا، به‌رغم تغذیه نه‌چندان مناسب، به دلیل روابط اجتماعی نزدیک و صمیمانه به ندرت دچار حمله قلبی می‌شوند. سرمایه اجتماعی می‌تواند به موفقیت شغلی کمک کند. در سازمان‌های امروزی روز‌به‌روز از اهمیت اقتدار رسمی کاسته شده و بر اهمیت تخصص و موقعیت فرد در شبکه‌ها افزوده می‌شود. مدیر خوب کسی است که بتواند «شبکه‌ساز» باشد. مدیرانی که تصویر درست و کاملی از شبکه‌های موجود در سازمان خود دارند، در مقایسه با سایر مدیران موفق‌تر هستند. همچنین سرمایه اجتماعی بالا، پیوند مستقیمی با حفظ و بقای دموکراسی در جامعه دارد و تحقیقات حاکی از همبستگی مثبت دموکراسی و سرمایه اجتماعی در 45 کشور مختلف دارد. به طور خلاصه اثرات مثبت سرمایه اجتماعی می‌تواند در پنج قلمرو رشد اقتصادی، جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی، بهداشت و سلامت جسمی و روانی، کارایی حکومت و نهادهای سیاسی و بهبود عملکرد تحصیلی خود را آشکار سازد.
منبع:ماهنامه قلمرو رفاه/ خسرو صادقی بروجنی