چند سالی است که موضوعی به نام آب مجازی شنیده می‌شود. آب مجازی مقدار آبی است که یک کالا یا یک فرآورده کشاورزی طی فرآیند تولید مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است.
تامین ۲۴/ بحران آب، کمبود آب و... از این واژه‌ها را بارها شنیده‌ایم و سعی کرده‌ایم در صرفه‌جویی آب سهم اندکی داشته باشیم البته خیلی‌ها هم هستند که هنوز به ارزش آب پی نبرده اند و نسبت به آیندگان تعهدی برای خود متصور نیستند اما چند سالی است که موضوعی به نام آب مجازی شنیده می‌شود.
به گزارش اقتصادآنلاین، ایران نوشت: در ایران این مهم هنوز ناآشنا است. بر این اساس خیلی از کشورها به سمت آب مجازی حرکت کردند و همین امر باعث صرفه‌جویی در آب شده است. اگر بخواهیم تعریف ساده‌ای پیرامون این امر بگویم می‌توان گفت آب مجازی مقدار آبی است که یک کالا یا یک فرآورده کشاورزی طی فرآیند تولید مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است.
اوج تجارت آب مجازی در سال 93
بر اساس گزارش اتاق بازرگانی ایران، بیلان تجارت آب مجازی از طریق صادرات و واردات آب مجازی کالاها و محصولات صادراتی و وارداتی به خارج ازکشور صورت می‌گیرد. حجم واردات آب مجازی از طریق محصولات کشاورزی به طور میانگین در 15 سال اخیر29078میلیون مترمکعب در سال و حجم صادرات آب مجازی از طریق محصولات کشاورزی به طور میانگین 4192 میلیون مترمکعب در سال بوده است. در تمام طول سال‌های مورد بررسی بیلان تجارت آب مجازی کشور مثبت و به طور میانگین در 15 سال اخیر 24886 میلیون مترمکعب بوده است.بر همین اساس بیشترین تجارت آب مجازی در بین سال‌های 79 تا 93 گزارش شده است، که در این میان سال 93 به‌طور معنی‌داری شاهد بیشترین مقدار تجارت بوده است. با توجه به شرایط کشور از نظر پتانسیل منابع آبی، باید رویکرد صادرات و واردات کشور به سمتی باشد که محصولات با آب مجازی کمتر صادر و به این طریق آب کمتری از کشور خارج شود و در مقابل محصولات آب بر به جای تولید در داخل، از خارج وارد شوند تا بتوان به حل بحران آب در کشور کمک کرد.
از مجموع آب‌های کره زمین تنها یک دهم درصد آن، آب شیرین و در دسترس انسان‌هاست. از کل آب‌هایی که سالانه در جهان مصرف می‌شود، ۷۰ درصد در بخش کشاورزی، ۲۰ درصد در بخش صنعت و فقط ۱۰ درصد برای مصارف خانگی به‌کار می‌روند. بدین ترتیب، صرفه‌جویی در بخشی که کمترین سهم را دارد راه حل مناسبی برای حل مشکل کم‌آبی نیست.
به هر ترتیب بحران آب مهم‌ترین عامل نگرانی تمام مناطق جهان، خاصه منطقه خاورمیانه و از جمله کشور ما، در شرایط کنونی و آینده است. طبق پیش‌بینی فائو تا سال 2025 حدود 8/1 میلیارد نفر از جمعیت جهان با کمبود مطلق آب و دو سوم جمعیت جهان با نگرانی درخصوص مسائل آبی رو به رو می‌شوند. در کشور ما مصرف بیشتر از ظرفیت اکولوژی منابع آب در کنار کاهش بارش سبب شده در سال‌های اخیر شاهد کاهش تا 50 درصدی میزان رواناب نسبت به بلند مدت 47ساله باشیم. با احتساب استمرار ظرفیت آبی، سرانه آب از 5555 متر مکعب در سال 1342 به1700مترمکعب رسیده است، درحالی که چنانچه کاهش منابع آب را در نظر بگیریم اعداد واقعی بسیار کمتر هستند.
کشورهای خشک و نیمه خشک می‌توانند با واردات کالاهای آب بر نظیر مواد غذایی، آبی را که برای تولید آن نیاز است به منظور استفاده در سایر بخش‌ها حفظ کنند. انتقال آب حقیقی در حجم زیاد و در فاصله‌های طولانی به علت مشکلات انتقال و هزینه‌های بالای آن تقریباً غیرممکن به نظر می‌رسد، در این حال تجارت مواد غذایی می‌تواند با انتقال مجازی حجم عظیمی از آب به‌عنوان همگون‌سازی توزیع ناهمگون آب به حساب آورده شود.بخش کشاورزی به‌عنوان پرمصرف‌ترین بخش در حدود 74درصد از منابع آب شیرین جهان را مصرف می‌کند. برخی کشورهای کم‌آب برای تأمین بخشی از این آب با نادیده گرفتن ظرفیت‌های طبیعی به پمپاژ بیش از حد آب‌های زیرزمینی و نمک‌زدایی آب دریا می‌پردازند. نتایج تحقیقات نشان می‌دهند که تولید محصولات در این شرایط بیش از پنج برابر گرانتر است. کشورهای کم آب می‌توانند با دخالت دادن تجارت آب مجازی در سیاست‌های آبی علاوه بر اینکه میزان دسترسی خود را به منابع آب جهانی افزایش می‌دهند از افزایش فشار بر منابع محدود خود نیز بکاهند.واردات مواد غذایی به منظور استفاده از منبع تجارت آب مجازی بخش‌های اقتصادی، اجتماعی و محیط زیست یک کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد و با امنیت غذایی و فرهنگ کشور ارتباط مستقیم دارد. کشورهای کم آب می‌توانند با توجه به شرایط، ظرفیت‌ها و نیازهای داخلی و همچنین ملاحظات امنیت غذایی خود نقطه بهینه‌ای را برای میزان واردات مواد غذایی به کشور پیدا کنند.
حال یکی از کارهایی که قرار است ایران در خصوص آب مجازی انجام دهد سنجش انواع محصولات در مصرف آب است. در این خصوص لازم است بازده آب هر یک از محصولات کشاورزی اندازه‌گیری و اثرات اجتماعی- اقتصادی را که در نتیجه جایگزینی محصولات کشاورزی با بازده آب بیشتر اتفاق می‌افتد، شبیه‌سازی کرد. راهکار دیگر کاربرد استراتژی تجارت آب مجازی تولید محصولات کشاورزی که به آب کمتری نیاز دارند و وارد کردن محصولات کشاورزی با مصرف آب بیشتر باشد. طرح‌های متعددی در کشورهای درحال توسعه روی تنوع بخشیدن به محصولات کشاورزی درحال اجرا است. شنیده‌ها حکایت از آن دارد که وزارت جهاد کشاورزی قصد دارد مانع کشت محصولاتی شود که به آب زیادی برای تولید نیاز دارد.
رکورد دولت یازدهم در کاهش مصرف آب
در این خصوص محمدحسین شریعتمدار، سرپرست مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران گفته است: هنوز توافق جهانی در مورد تجاری شدن محصولات کشاورزی و اجرای نظریه آب مجازی وجود ندارد و تنها در برخی کشورها به صورت ملی عملیاتی شده است. این تئوری از ابتدای فعالیت کشاورزی در کشورها وجود داشته اما جنبه بین‌المللی، نظام‌مند و قانونی نداشته است. ازآنجا که این نظریه می‌تواند با پیچیدگی‌ها و جزئیات قابل‌توجهی در مسیر اجرای خود مواجه شود، ضرورت دارد که قبل از اجرایی شدن، مطالعه دقیق و جامعی نسبت به عواقب و پیامدهای احتمالی آن صورت گیرد.
وی ادامه داد: الگوی کشت یعنی زراعت بر اساس ظرفیت‌های هر منطقه انجام شود. مدت‌هاست که در مورد خودکفایی گندم صحبت می‌شود، این مسأله باید بر اساس همین الگوی کشت انجام شود. در سال 68 به ازای هر مترمکعب آب، 300 گرم گندم برداشت می‌شد. این روند در مسیر خود با دگرگونی و نوسان بسیاری روبه‌رو شد تا آنجا که در سال 77 به 530 گرم و در سال 83 و 84 به 630 گرم رسید و در این سال جشن خودکفایی برگزار کردیم. اما با بروز مشکلات مختلف مجدداً واردکننده گندم شدیم. بدین جهت در دولت احمدی‌نژاد به ازای هر متر مکعب آب، 400 گرم گندم تولید می‌شد که عدد بسیار پایینی بود،اما در دولت روحانی میزان گندم برداشت شده به ازای هر مترمکعب آب به 750 گرم یعنی حدود دوبرابر رسید. حال باید تلاش کنیم این وضعیت پایدار باقی بماند و زمینه رشد آن را فراهم سازیم.
شریعتمدار خاطرنشان کرد: خودکفایی یعنی کاهش سطح زیرکشت محصول و درپی آن کاهش مصرف آب و درعین‌حال افزایش میزان محصول برداشت شده؛ به این معنا که بهره‌وری آب را در کشت محصول بالا ببریم. این نسخه باید در مورد کشاورزی اعمال شود. بدین ترتیب منابع آبی کشور در سطحی گسترده مدیریت خواهد شد.
چه کشورهایی در آب مجازی موفق هستند؟
عباس کشاورز، معاون زراعت وزارت جهاد کشاورزی هم معتقد است: کشورهایی در مورد آب مجازی موفق هستند که توانسته‌اند هزینه تمام‌شده و بهره‌وری آب را افزایش دهند و ارزش‌افزوده بالا در بخش کشاورزی ایجاد کنند. کشوری مانند هلند که در کشاورزی موفق است اقدام به صادرات علم می‌کند و نه محصول کشاورزی. در واقع یکی از عوامل موفقیت در این حوزه استفاده از علم و دانش جدید است.در حال حاضر دنیا بر سر تجاری شدن محصولات کشاورزی به توافق نرسیده است، چراکه همه کشورها در مورد امنیت غذایی خود نگران بوده و برای آن اهمیت بالایی قائل هستند،البته در این باره باید از کشورهای استثنا مانند ژاپن که آب فراوان دارد اما زمین ندارد یا کشورهای حوزه منا که از کمبود شدید منابع آبی رنج می‌برند و مجبور به واردات غذا هستند، فاکتور بگیریم.
صادرات 4 میلیاردی آب مجازی
طبق آمار ارائه شده، میزان تجارت آب مجازی در دنیا از سال 1986 تا 2011 میلادی از 438 میلیارد مترمکعب به 989 میلیارد مترمکعب رسیده که امریکا با 24 درصد بیشترین سهم و آفریقا با 3.8 کمترین سهم را در این تجارت داشته‌اند. میزان آب مجازی وارد شده در ایران از دهه 1350 تا سال 1392 از 12 میلیارد مترمکعب به 37 میلیارد مترمکعب افزایش‌یافته و میزان صادرات آن به 4میلیارد مترمکعب رسیده است.