آسیب ها و چالش های فراروی حاشیه نشینی

تامین 24/ حاشیه نشینی پدیده ای اجتماعی است که بر اثر توسعه کلان شهرها شکل می گیرد و از پیامدهای توسعه نظام شهرنشینی محسوب می شود. گاهی از حاشیه نشینی نیز به عنوان نوعی شیوه زندگی نام برده می شود که نسبت به سه شیوه رایج زندگی یعنی شهری، روستایی و ایلات متفاوت است و با ویژگی های اجتماعی و اقتصادی مخصوص به خود، بافت فیزیکی معینی را به وجود می آورد.
حاشیه نشینان، افرادی به شمار می روند که در شهرها ساکن هستند اما جذب اقتصاد شهری نشده اند، در واقع جاذبه شهرنشینی و رفاه شهری این افراد را از زادگاه خود به طرف قطب های صنعتی و بازارهای کار کشیده است. بیشتر افرادی که در حاشیه شهرها زندگی می کنند، مهاجران روستایی هستند که برای با هدف دستیابی به زندگی بهتر به شهرهای بزرگ آمده اند.
کاربری های شهری در قشربندی اجتماعی و اقتصادی تاثیرگذار است و وقتی حاشیه نشینان نسبت به بهبود موقعیت اقتصادی و اجتماعی خود ناامید می شوند، نوعی محرومیت در آنها شکل می گیرد که در نتیجه آن به ارتکاب جرایم اجتماعی دست می زنند. باید توجه داشت که ترویج پدیده حاشیه نشینی می تواند به تنهایی زمینه ساز آسیب هایی اجتماعی فراوانی شود اما با نگرشی درست می توان این مقوله را به فرصت تبدیل کرد و از توانمندی های حاشیه نشینان در مدیریت و توسعه منطقه سکونت آنها بهره مند شد. پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به دلیل اهمیت پدیده حاشیه نشینی و نقش آن در شکل گیری آسیب های اجتماعی با «علیرضا شریفی یزدی» روانشناس اجتماعی پژوهشکده خانواده و «سیدحسین نبوی» عضو هیات علمی و مدیر گروه اجتماعی موسسه تحقیقات تربیتی، روانشناختی و اجتماعی دانشگاه خوارزمی به گفت و گو پرداخته است. در ادامه متن این گفت و گو را می خوانیم:
حاشیه نشینی و حاشیه نشین از جمله مقوله هایی هستند که کارشناسان و مسوولان مربوطه در این سال ها به آنها توجه فراوانی کرده اند و به روش های گوناگون ابعاد مختلف آن را مورد بررسی قرار داده اند، بدین گونه چه تعریفی می توان از این پدیده ها داشت؟
شریفی یزدی: حاشیه نشینی را مهاجرت از پیرامون به قطب می گویند؛ یعنی این مهاجرت از مناطق روستایی به شهری و از شهرهای کوچکتر به شهرهای بزرگتر صورت می گیرد، افرادی که این مهاجرت را انجام می دهند، در ابتدا به دلیل های مختلف در جامعه مقصد پذیرفته نمی شوند.
یکی از این دلیل ها را می توان مساله اقتصادی دانست؛ یعنی فرد مهاجر توانایی سکونت در منطقه های مناسب شهری را از نظر اقتصادی ندارد، در نتیجه جذب مناطق حاشیه ای به لحاظ جغرافیایی می شود که به طور معمول یا ساخت و ساز غیرقانونی دارد یا از نظر قیمت ارزان تر است. دلیل دیگر تفاوت بافت فرهنگی محسوب می شود؛ یعنی فرد مهاجر از نظر فرهنگی با افرادی که در جامعه مقصد زندگی می کنند، تفاوت فراوان دارد.
مهاجرت در حاشیه شهرها یا به صورت جمعی انجام می شود یا اینکه یک خانواده مهاجرت می کند و پس از آن دیگر اقوام این خانواده به آنها می پیوندند و در یک منطقه جغرافیایی ساکن می شوند، از این رو به مرور حاشیه نشینی هایی در اطراف شهرها شکل می گیرد که دارای ویژگی های خاصی است.
نبوی: حاشیه نشینی عبارت است از وضعیتی که گروه های کم درآمد جامعه از نقاط روستایی و شهری دیگر به حاشیه شهرها مهاجرت می کنند و در آنجا ساکن می شوند که در این نواحی شرایط نامتعارفی از نظر امکانات بهداشتی وجود دارد. همچنین در این مکان ها ممکن است بیماری های متعدد، بزهکاری، اعتیاد، قاچاق و انواع آسیب های اجتماعی مشاهده شود. بیشتر ساکنان این مناطق، تنها از نظر مکانی و جغرافیایی حاشیه نشین نیستند بلکه به لحاظ فرهنگی و اقتصادی نیز با طبقه متوسط جامعه متفاوت هستند.
عوامل کلان و خرد در حاشیه نشینی نقش دارد، در مواقعی که وضعیت اقتصادی یک جامعه متعادل نیست و توزیع درآمدها و امکانات عادلانه صورت نمی گیرد، بیکاری در مناطق روستایی زیاد می شود و این امر زمینه مهاجرت روستاییان را به دیگر منطقه ها به وجود می آورد اما گاهی نیز افرادی که وضع اقتصادی چندان بدی هم ندارند به دنبال شرایط بهتر هستند به مهاجرت اقدام می کنند.
پدیده ای که در جامعه ایران عمومیت پیدا کرده و تمامی لایه های اجتماعی درگیر آن هستند، پدیده تحرک اجتماعی است که افراد تلاش می کنند تا پایگاه و منزلت اجتماعی خود را ارتقا بخشند و در این میان همگان در پی درآمد، منزلت و احترام بیشتری هستند و این امر در تمامی طبقه های فقیر و مرفه وجود دارد. چنین افرادی با امید آنکه پس از مدتی می توانند شرایط خود را بهبود دهند، مهاجرت می کنند و در حاشیه شهرها ساکن می شوند. از طرفی نیز وقتی در رسانه ها، وضعیت مناسب و امکانات شهرهای بزرگ بازتاب داده می شود، افراد به مهاجرت به شهرهای بزرگتر علاقه پیدا می کنند.
چه ارزیابی از شرایط فرهنگی، اقتصادی و جمعیتی حاشیه نشینان به عنوان بخشی از جامعه دارید؟
شریفی یزدی: افرادی که در حاشیه زندگی می کنند امکان دارد از نظر فرهنگی با دیگران متفاوت باشند و از نظر میزان سواد در سطح بسیار خوبی نباشند. طبق تحقیقات میزان مطالعه آنها به صورت تقریبی صفر است و استفاده از امکانات فرهنگی در زندگی آنها قابل مشاهده نیست. این گروه از نظر اقتصادی نیز جایگاه مناسبی ندارند زیرا این افراد از هیچ حرفه و مهارت خاصی برخوردار نیستند و بیشتر به شغل های کاذب و فصلی روی می آورند. از نظر اجتماعی نیز ساکنان این منطقه ها جایگاه مطلوبی ندارند و همین امر سبب شده است تا آسیب های اجتماعی همچون اعتیاد، تکدی گری و ... در میان حاشیه نشینان وجود داشته باشد.
همچنین لحاظ جمعیتی، افراد حاشیه نشین به صورت معمول با یکدیگر ازدواج می کنند و برای خود شبکه های درون گروه و ارتباط های خونی ایجاد می کنند و پس از مدتی می توان دید، در این حاشیه نشین ها هسته های جمعیتی به وجود می آید که افراد نسبت های فامیلی و خونی با یکدیگر دارند.
آنان به امکانات اقتصادی دسترسی کمی دارند و همین امر سبب شده است تا از کمترین توانمندی اقتصادی برخوردار باشند. از این رو باید گفت که در مناطق حاشیه ای کودکان، زنان و سالمندان بیشتر در معرض آسیب قرار دارند.
نبوی: ساکنان مناطق حاشیه نشین، فرهنگ مناسب با زندگی شهری را دارا نیستند و علاوه برآن به دلیل وجود افراد متفاوت در این مناطق، تضاد فرهنگی شکل می گیرد زیرا آنان از نظر فرهنگی نمی توانند خود را به سرعت با فرهنگ شهرنشینی هماهنگ کنند. از طرفی بیشتر این افراد سواد کافی ندارند و از لحاظ قدرت تجزیه و تحلیل مسایل در جایگاه پایینی قرار دارند.
باید گفت که زندگی کردن در شرایط سخت و با محدودیت؛ فرهنگ خاص خود را تولید می کند که این فرهنگ ویژگی های خاصی پدید می آورد. برخی از حاشیه نشینان از نظر اقتصادی در شرایط مناسبی قرار ندارند و به لحاظ جمعیتی نیز خانواده های پرجمعیتی دارند و امکانات رفاهی کافی در دسترس آنان نیست.
حاشیه نشینی پدید آورنده چه عواملی در جامعه است؟ شریفی یزدی: با شکل گیری حاشیه نشینی به مرور جامعه مبدا از میان می رود زیرا روستا و یا شهرهای کوچکی که افراد از آنجا مهاجرت می کنند در طول زمان خالی از سکنه می شود و پویایی خود را از دست می دهد، اقتصاد این مناطق که بر پایه تولید کشاورزی، صنایع دستی و صنایع خرد بوده است، از میان می رود.
عامل دیگر آن است که در جامعه مقصد تعادل جمعیتی تغییر پیدا می کند و در زمینه های طبیعی، اقتصادی و اجتماعی دگرگونی ایجاد می شود زیرا افراد مهاجر نیاز به آب، گاز، برق، بهداشت و ... دارند و در مرحله نخست هیچ کدام از اینها وجود ندارد زیرا این افراد در حجم زیاد و بدون برنامه به مهاجرت روی آورده اند و همین دلیل ها سبب ناکارآمدی خدمات به آنها می شود.
نبوی: یکی از پیامدهای حاشیه نشینی بیماری هایی است که به دلیل رعایت نکردن بهداشت به وجود می آید. بنابراین برای سازمان ها و دستگاه هایی که متولی بهبود و کنترل کردن شرایط نامطلوب اجتماعی هستند، مسایل زیادی ایجاد می شود.
همچنین قاچاق مواد مخدر که برای افراد بیکار به شغلی درآمدزا تبدیل شده است در میان برخی از افراد حاشیه نشین دیده می شود. آدم کشی، دزدی، اعتیاد و ... از دیگر پیامدهای این امر محسوب می شود. همین امر سلامت روحی، روانی، جسمی، اجتماعی جامعه را به هم می زند.
عواملی چون بزهکاری چگونه در منطقه های حاشیه شهرها شکل می گیرد و چه علت هایی سبب تهدید این نواحی می شود؟
شریفی یزدی: جرم خیزی و بزهکاری در میان برخی از حاشیه نشینان شهرها وجود دارد، گاهی این مناطق پناهگاه بسیاری از افرادی هستند که یا می خواهند رفتار مجرمانه انجام دهند یا اینکه مجبور به انجام دادن آن می شوند که مراجع قانونی برای سروسامان دادن به این مناطق با سختی ها و مشکل های فراوانی روبرو هستند.
همچنین به دلیل اینکه به طور معمول افراد حاشیه نشین با یکدیگر ارتباط فامیلی دارند، مورد حمایت اقوام خود در ارتکاب جرم و بزهکاری قرار می گیرند و همین امر نیز کار مراجع قانونی را برای رسیدگی به بزهکاری در این مناطق با دشواری روبرو کرده است.
به صورت کلی باید گفت، افراد مجرم در مناطق حاشیه نشین امنیت جامعه را از میان می برند و هم افراد مجرم، جرم و جنایت را در میان خانواده و بستگان خود بازتولید می کنند.
نبوی: افرادی که در منطقه های حاشیه نشین زندگی می کنند به دلیل نداشتن شغل مناسب به شغل های کاذب روی می آورند همین امر باعث می شود که درآمد آنها ناچیز باشد. به سبب اینکه در چنین شرایطی زندگی می کنند، فرهنگ مناسب با جامعه شهری ندارند. با گذر زمان نیز به جای اینکه خود را هماهنگ با هنجارها و ضوابط زندگی شهری کنند، بیشتر در رویاروی فرهنگ طبقه متوسط و بالای شهری قرار می گیرند. از طرفی ممکن است بسیاری از این افراد از بیماری های مختلفی رنج ببرند و با توجه به شرایط زندگی سختی که دارند محرومیت ها و سختی های مختلفی را تجربه می کنند. از این رو پاره فرهنگ این افراد در تضاد با فرهنگ مسلط جامعه واقع می شود و در عین حال نوعی احساس «محرومیت نسبی» نیز در آنها شکل می گیرد.
مفهوم محرومیت نسبی به این معنی است که انسان ها وقتی خود را با دیگران مقایسه می کنند و فاصله انتظارهای خود را با آنها در می یابند و شکاف عمیقی میان توقع خود با چیزی که برای آنان فراهم است، مشاهده می کنند، ناراحت می شوند. بنابراین احساس محرومیت نسبی به دنبال خود عصبانیت، نفرت، کینه ،خشم، نگاه منفی و آمادگی برای پرخاشگری را به دنبال دارد. در نتیجه وجود این شرایط در حاشیه نشینی، انسان هایی پرورش می یابند که مستعد بزهکاری هستند.
راهکارهای کاهش حاشیه نشینی را در چه مقوله هایی باید جست و جو کرد؟
شریفی یزدی: نخستین و مهمترین راهکار برای کاهش مناطق حاشیه نشین و به ویژه کاهش رفتار مجرمانه این است که باید اشتغال زایی و امکان زندگی مناسب را از لحاظ اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، آموزشی و ... به منطقه مبدا منتقل کرد؛ یعنی باید عملکرد در برنامه توسعه ملی به صورتی باشد که گروه هدف نخست در منطقه های روستایی و شهرهای کوچک مورد حمایت قرار بگیرد تا افراد این منطقه ها انگیزه ای برای مهاجرت نداشته باشند. بایستی این امر پذیرفته شود که وقتی یک فرد به شهرهای بزرگ مهاجرت می کند و به قیاس این شهرها از نظر اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و رفاهی با منطقه زندگی خود می پردازد، به شدت مهاجرت افزایش پیدا می کند و همین امر هم زندگی حاشیه نشینی را رواج می دهد.
همچنین نباید در منطقه های حاشیه نشین خدمات به صورت روبنایی و ابتدایی فراهم شود، موضوعی که در دهه های گذشته در منطقه های حاشیه شهرهای بزرگ کشور زیاد دیده می شود، بلکه باید از ساخت و سازهای غیرقانونی در این منطقه ها جلوگیری شود.
نبوی: فرهنگ سازی برای افراد حاشیه نشین بسیار سخت است زیرا هنگامی می توان انسان ها را به لحاظ فرهنگی و روان شناختی تغییر داد که از امکانات حداقلی برخوردار باشند و دغدغه اقتصادی نداشته باشند. همچنین در شرایط سنی مناسب(نوجوانی) باشند تا بتوان با آموزش و اطلاعات صحیح شرایطی را به وجود آورد که افراد، پاره فرهنگ بزهکارانه را رها کنند. بنابراین باید بیان داشت، در کوتاه مدت و در چنین شرایطی نباید توقع موفقیت زیادی داشت زیرا تغییر فرهنگی کُند به وقوع می پیوندد و این امر نیازمند آموزش افراد و خانواده ها در زمینه های مختلف است. به ویژه ها باید به آموزش زنان توجه کرد زیرا آنها می توانند به مقدار زیادی در کاهش اعمال بزهکارانه همسران یا فرزندان خود موثر باشند.
وظیفه دولت و دیگر نهادهای مسوول در برابر حاشیه نشینان و کاهش فقر چیست؟
شریفی یزدی: وظیفه دولت و نهادهای مسوول در وهله نخست آمایش سرزمینی است؛ یعنی دولت باید در نخستین قدم در هر منطقه به نیاز سنجی و شناسایی توانمندی ها و محدودیت های آن بپردازد تا بر پایه آن برنامه ریزی درستی صورت بگیرد و بتواند خدمات زیربنایی همچون جاده، آب، برق و خدماتی همچون اشتغال زایی را در این منطقه ها توسعه دهد و از مهاجرت افراد به منطقه های حاشیه شهرهای بزرگ جلوگیری کند.
همچنین دولت برای تشویق به بازگشت افراد حاشیه نشین به منطقه های اولیه خود باید بسته های تشویقی شامل طرح هایی برای سروسامان دادن افراد حاشیه نشین در محل نخست زندگی خود در نظر بگیرد زیرا این بسته های تشویقی می تواند به مهاجرت معکوس کمک کند.
به هر مقدار که بتوان عدالت اجتماعی و توسعه اقتصادی را در یک قالب علمی و تعریف درست در سطح جامعه گسترش داد به طور یقین می توان گفت، میزان گرایش به مهاجرت و حاشیه نشینی کاهش پیدا می کند و به همین نسبت نیز میزان جرم، جنایت، بزهکاری و معضل های شهری(مانند ترافیک، آلودگی هوا، فشار خدمات شهری و ...) کاهش می یابد که این امر تنها با یک برنامه ریزی بلندمدت به دست می آید.
نبوی: مهمترین کار برای کاهش حاشیه نشینی به ویژه کاهش آسیب های اجتماعی این است که یک پژوهش علمی معتبر به وسیله پژوهشگران توانمند صورت گیرد تا اطلاعات و دانش لازم برای نهادهای دولتی و سازمان ها فراهم شود و آنها می توانند تصمیم گیری های درستی انجام دهند.
منبع : ایرنا

آسیب ها و چالش های فراروی حاشیه نشینی

آخرین خبرها