تأمین‌اجتماعی، نه‌فقط یک نهاد اقتصادی، بلکه ستون فقرات عدالت اجتماعی و ضامن کرامت انسانی در دوران بازنشستگی است. امروز اما این نهاد بزرگ، در آستانه تهدید ناترازی مالی قرار گرفته و زنگ خطر آن به صدا درآمده است. اگر امروز چاره‌ای نیندیشیم، فردا ممکن است میلیون‌ها ایرانی، از کارگر و کارمند تا بازنشسته و مستمری‌بگیر، در برابر آینده‌ای مبهم و نگران‌کننده قرار گیرند.
وقتی ستون عدالت می‌لرزد سازمان تأمین‌اجتماعی با چالش‌هایی روبه‌رو است که ریشه در ساختارهای ناکارآمد، سیاست‌گذاری‌های نادرست و بی‌توجهی مزمن دارد.
این چالش‌ها را می‌توان در چهار محور اصلی خلاصه کرد:
- بحران مالی و ساختاری: هزینه‌های ماهیانه سازمان از درآمدها پیشی گرفته و شکاف عمیقی میان منابع و مصارف ایجاد شده است.
- فشارهای جمعیتی و انسانی: سالمندی جمعیت، بازنشستگی‌های زودهنگام، خروج نیروهای متخصص به دلیل نبود شایسته‌سالاری و بی‌انگیزگی نیروی انسانی، همه و همه زنگ خطر را به صدا درآورده‌اند.
- عوامل اقتصادی و دولتی: بدهی سنگین دولت، تورم مزمن، رکود اقتصادی و فرار بیمه‌ای کارفرمایان، سازمان را در تنگنای مالی قرار داده‌اند.
- مدیریت و خدمات: ضعف در مدیریت تخصصی، مداخلات سیاسی و کاهش کیفیت خدمات درمانی، اعتماد عمومی را به‌شدت تضعیف کرده است.
راه نجات؛ از بحران تا بازسازی
نجات تأمین‌اجتماعی نیازمند یک نقشه راه جامع، چندلایه و مبتنی بر اجماع ملی است. این مسیر باید هم اقدامات فوری برای جلوگیری از فروپاشی را در بر گیرد و هم اصلاحات ساختاری بلندمدت را دنبال کند.
۱. اقدامات فوری- تأمین نقدینگی: دولت باید بخشی از بدهی خود را فوراً پرداخت کند یا دارایی‌های نقدشونده در اختیار سازمان قرار دهد.
- مقابله با فرار بیمه‌ای: اجرای طرح‌های ضربتی با همکاری قوه قضائیه برای الزام کارفرمایان به پرداخت حق بیمه واقعی
- اصلاح قوانین بازنشستگی: جلوگیری از تصویب قوانین بدون پشتوانه مالی که تعهدات صندوق را افزایش می‌دهند.
۲. اصلاحات بلندمدت
- افزایش سن بازنشستگی:
همگام با افزایش امید به زندگی و استانداردهای جهانی
- بازتعریف مشاغل سخت و زیان‌آور: محدودسازی بازنشستگی زودهنگام به مشاغل واقعاً طاقت‌فرسا
- اصلاح فرمول مستمری: محاسبه بر اساس میانگین حقوق دوران اشتغال، نه آخرین حقوق
- رسمی‌سازی اقتصاد: جذب نیروهای شاغل در اقتصاد غیررسمی با مشوق‌های قانونی
- حرفه‌ای‌سازی مدیریت: انتصاب مدیران شایسته، شفاف‌سازی مالی و کاهش مداخلات سیاسیالگویی برای آینده؛ تأمین اجتماعی چندلایه تجربه جهانی نشان می‌دهد که اتکای صرف به یک صندوق، راهی به بن‌بست است.
مدل موفق جهانی، نظام تأمین اجتماعی چندلایه است:
با فعال‌سازی این سه لایه، سازمان تأمین اجتماعی از یک نهاد تک‌پایه و شکننده به ساختاری سه‌پایه و پایدار تبدیل می‌شود.
سخن پایانی نجات تأمین اجتماعی، مأموریتی است ملی، فرهنگی و انسانی. این مأموریت تنها با هم‌افزایی دولت، مجلس، قوه قضائیه، نخبگان و مردم محقق می‌شود. هیچ راهکار ساده‌ای وجود ندارد، اما با اجرای هم‌زمان اصلاحات فوری و ساختاری، می‌توان این نهاد را از لبه پرتگاه بازگرداند و آن را به میراثی پایدار برای نسل‌های آینده بدل ساخت.
