جمعیت آلمان یکی از پیرترین جمعیت‌ها در اتحادیه اروپا به شمار می‌رود و همین موضوع دولت را با چالش‌های اقتصادی متعددی روبه‌رو کرده است. به زبان ساده شمار سالمندان آلمان به طور مداوم افزایش می‌یابد و از تعداد جوانان آن کاسته می‌شود. اما تغییرات جمعیتی یکی از چالش‌های اصلی جامعه آلمان است و همراه با شکل‌گیری گروه جدید سالمندان فعال، بازنشستگی هم مفهوم خود را از دست می‌دهد.
تامین ۲۴/ میانگین سنی جمعیت آلمان در سال ۱۹۶۰ برای زنان ۳۷ سال بود، امروز ۴۷ سال است و در سال ۲۰۵۰ برآورد می‌شود که ۵۴ سال باشد. تنها در موناکو و ژاپن میانگین سنی جمعیت بیشتر از این است. برعکس برای مثال بیش از نیمی از جمعیت کشور نیجر در آفریقا جوان‌تر از ۱۵ سال است. به این ترتیب پیش‌بینی می‌شود تا 30 سال دیگر آلمان شاهد جمعیتی از سالمندان باشد که با توجه به میانگین سنی 54 سال بسیار مسن‌تر از گذشته هستند. از سوی دیگر با توجه به ارتقای استانداردهای بهداشتی و سلامت جامعه انتظار می‌رود این جمعیت مسن، سلامت و نسبتا کارآمد باشد. به بیان دیگر به سن هر نسل در آلمان به طور متوسط ۶ تا ۸ سال اضافه می‌شود. در حال حاضر پیرترین آلمانی ۱۱۱ سال دارد. حدود ۱۳ هزار و ۲۰۰ مرد و زن در آلمان در حال حاضر ۱۰۰ ساله به بالا هستند. در برابر هر 10 نفر شاغل ۳ نفر بازنشسته در آلمان وجود دارد. در سال ۲۰۶۰ در برابر هر ۱۰ شاغل ۶ بازنشسته وجود خواهد داشت. هم‌اکنون ۱۶ میلیون آلمانی زیر ۲۰ سال دارند. در سال ۲۰۶۰ تنها ۱۰ میلیون نفر در آلمان در چنین سنینی خواهند بود. در این شرایط چشم‌انداز سیستم بازنشستگی نیز نیازمند تغییرات گسترده خواهد بود.
بازنشسته‌های سرحال و فعال
به طور کلی می‌توان گفت آلمان در آینده با نسل جدیدی از سالمندان مواجه است که حضور فعالانه‌تری در جامعه دارند. از سوی دیگر افزایش تعداد سالمندان نیازمند گسترش خدمات و امتیازهای سیستم بازنشستگی و همچنین حقوق بازنشستگی است. البته سیاستمداران به طور معمول موضعی خوش‌بینانه دارند و کارشناسان به دنبال راه‌هایی برای مواجهه صحیح با شرایط جدید هستند. نوربرت اشنایدر، مدیر انستیتوی پژوهش جمعیت آلمان، می‌گوید در این کشور گروه جدیدی در حال شکل‌گیری است که بین ۶۰ تا ۸۰ سال دارد و بسیار فعال و حاضر در عرصه‌های مختلف زندگی است.
زیرساخت متناسب با سن سالمندان
اشنایدر از مرحله چهارم زندگی سخن می‌گوید که قرار است سالمندان جدید آن را تجربه کنند. او می‌گوید: «خصوصیت سالمندان فعال این است که بیشتر مرفه، سالم، فعال، علاقه‌مند، پرانگیزه و دست و دلباز هستند.» به گفته اشنایدر، این گروه سنی می‌تواند مخاطب کاملا جدیدی برای نوآوری‌ها و بازارها باشد. او می‌افزاید که روند پیر شدن جمعیت دست‌کم برای ۲۰ سال آینده نه‌تنها تهدیدی برای آلمان نیست، بلکه شانسی است که این کشور باید از آن استفاده کند. به گفته اشنایدر، از آنجا که همه جوامع در آینده با موضوع پیر شدن جمعیت خود روبه‌رو خواهند شد، آلمان می‌تواند با تجربه‌ای که جمع می‌کند کاری سازنده انجام دهد و شانس صادرات خود را بالا ببرد.
استدلال اشنایدر متکی بر نتایج آماری جمعیت‌شناختی در اروپا، آسیا و آمریکاست. طبق آمار، در حال حاضر تنها ۳ تا ۶ درصد افراد بین ۶۵ تا ۷۹ سال نیاز به مراقبت ویژه مددکاران دارند و حتی ۶۰ درصد افراد بالای ۱۰۰ سال نه در خانه‌های سالمندان یا بیمارستان‌ها بلکه در خانه‌های خود به سر می‌برند. برخی تحلیلگران نیز نظر او را تایید می‌کنند. آن‌ها می‌گویند وضعیت سلامت سالمندان جدید به‌گونه‌ای است که به آن‌ها امکان حضور فعال در زندگی روزمره را می‌دهد و وابستگی آن‌ها به خدمات درمانی و نگهداری کاهش می‌یابد. در مقابل گروهی دیگر از کارشناسان بر این باورند که جمعیت مسن، حتی اگر سالم و فعال باشد، به سیستم بازنشستگی و امتیازهای آن نیاز دارد.
پیشگیری بهتر از درمان
سیاستمداران آلمان معتقدند پیشگیری بهتر از درمان است و از سال‌ها پیش این رویکرد را در سیستم درمانی خود در اولویت قرار داده‌اند. هرچند نرخ زادوولد در آلمان پایین است اما به‌کارگیری سیستم بهداشتی گسترده نیز در افزایش تعداد سالمندان موثر بوده است. البته مقامات آلمان همچنان درحال‌توسعه سیستم بهداشتی و ارتقای استانداردهای سلامت و بهداشت مردم هستند. برای مثال، در آینده استفاده از روبات در خانه به بسیاری از سالمندان اجازه می‌دهد که نیازی به اقامت در خانه سالمندان نداشته باشند. به گفته وزیر بهداری آلمان، ریشه بسیاری از بیماری‌ها مثل کمردرد یا بیماری‌های روانی را، که موجب می‌شود فرد نتواند در محل کارش حاضر شود، باید در سبک زندگی افراد جستجو کرد. به عقیده او، پیشرفت‌های علم پزشکی می‌تواند به جامعه کمک کند تا با روند پیر شدن به‌خوبی روبه‌رو شود. استقلال فرد تا سنین بالا را می‌توان از طریق پزشکی از راه دور و استفاده از مخابرات و فن‌آوری اطلاعات و تکنولوژی‌های ارتباطی حفظ کرد. حتی این ایده مطرح است که سالمندان فعال‌تر به سالمندان ناتوان کمک کنند. با این حال سالمندانی که فرزند یا خانواده‌ای ندارند همچنان در اولویت دریافت کمک‌ها و خدمات قرار خواهند داشت.
اشتغال افتخاری
به نظر وزیر بهداشت آلمان، توجه به سالمندان ازجمله به معنای آن است که تلاش شود افراد با سنین مختلف در مجتمع‌های مسکونی در کنار هم زندگی کنند. همچنین کار کسانی که به‌طور افتخاری به سالمندان کمک می‌کنند باید به رسمیت شناخته شود. به نظر وزیر بهداری آلمان، شرایط بازنشسته شدن در این کشور نیز باید تغییر کند. به نظر او، تعیین سن برای بازنشستگی صحیح نیست، بلکه بازنشستگی باید انعطاف‌پذیر باشد و هر کس هر زمان بخواهد و لازم باشد از عرصه کار خارج شود. کار باید بیشتر به نیاز، خواست و توانایی بستگی داشته باشد تا رسیدن به مرز یک سن. توماس دمزیر، وزیر کشور آلمان، نیز بر این باور است: «هدف این است که به هر شخص این امکان داده شود که مطابق وضعیت زندگی و سنش از نیروی بالقوه و توانایی‌هایش در طول یک زندگی طولانی و سالم استفاده کند.»
سرنوشت بازنشستگی
البته با نگاه به جامعه آلمان به نظر می‌رسد که آلمانی‌ها از هدف یادشده چندان دور نباشند. در این کشور برخی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها به فرزندان و نوه‌هایشان کمک مالی می‌کنند، وظیفه نگهداری از نوه‌هایشان را بر عهده می‌گیرند و حتی غذا می‌پزند و خرید می‌کنند. اما به نظر وزیر کشور آلمان، هنوز جا دارد که دامنه فعالیت اجتماعی سالمندان گسترده‌تر شود. برخی کارشناسان بر این باورند که در آینده سیستم بازنشستگی کنونی در آلمان وجود نخواهد داشت و به طور کلی این مفهوم تغییر می‌کند. به گفته آن‌ها به‌تدریج از شمار سالمندان متکی به خدمات اجتماعی کاسته می‌شود و آن‌ها می‌توانند با حضور در اجتماع هزینه زندگی خود را تامین کنند. این چشم‌انداز به معنی دگردیسی سیستم بازنشستگی سنتی خواهد بود.
منبع: هفته نامه آتیه نو/حامد رسولی