نقش سازمان تأمین اجتماعی در بهبود شاخص توسعه انسانی

دکتر مهدوی عادلی

عضو هیات مدیره سازمان تامین اجتماعی

تامین ۲۴/ علیرغم کاهش و منفی شدن رشد اقتصادی ایران به دلیل تحریم های اقتصادی، رشد خدمات بیمه ای و توسعه نظام سلامت باعث رشد مداوم شاخص توسعه انسانیِ ایران شده است. این در حالی است توزیع درآمد بین دهک های مخفتلف درآمدی وضعیت مناسبی در کشور نداشته، اگرچه که این شرایط در حال بهبود است.

شاخص توسعه انسانی (Human Development Index HDI)، ابزاری توسعه یافته توسط سازمان ملل برای اندازه گیری و رتبه بندی درجه توسعه یافتگی اقتصادی اجتماعی کشورهای جهان است. براساس آخرین گزارش سازمان ملل ایران در بین ١٨٨ کشور جهان در جایگاه ٦٩ ام به لحاظ شاخص توسعه انسانی و بالاتر از کشورهایی از قبیل ترکیه (رتبه ٧٢ ام و برزیل رتبه ٧٥ ام) قرار دارد. ایران طی سال های اخیر به دلایل مختلفی از جمله افزایش درآمد سرانه و گسترش پوشش های بیمه ای و بهبود نظام سلامت رشد قابل ملاحظه ای از منظر این شاخص در سطح منظقه و جهان داشته است، ولیکن جایگاه کشور در خور و شایسته پتانسیل های موجود مبوده و با اهداف تعیین شده در سند چشم انداز توسعه کشور برای افق ١٤٠٤ (جایگاه اول منطقه) فاصله قابل ملاحظه ای وجود دارد. در این مقاله ضمن بررسی وضعیت کشور از نگاه شاخص توسعه انسانی، به بررسی و تبیین نقش سازمان تأمین اجتماعی در ارتقای جایگاه کشور در منطقه و در بین کشورهای جهان پرداخته می شود و راه کارهای مناسب پیشنهاد می شود.

 ١. بررسی وضعیت شاخص توسعه انسانی در ایران و جهان

شاخص توسعه انسانی برمبنای چهار معیار مختلف محاسبه می شود: امید به زندگی در بدو تولید، متوسط تعداد سال های تحصیل، تعداد سال های انتظاری برای تحصیل و درآمد ملی ناخالص سرانه است. کشورهای نروژ، استرالیا و سویس به ترتیب سه کشور اول جهان از نظر توسعه انسانی هستند. کشور ایران در گروه کشورهای با شاخص توسعه انسانی بالا قرار دارد. شاخص توسعه انسانی از سال ١٩٩٠ تا سال ٢٠١٤ رشدی در حدود ٣٥%  داشته است که البته رشد این شاخص به دلیل کاهش درآمدهای کشور (به دلیل کاهش قیمت نفت و تحریم های بین المللی) کند شده است.

طی دوره ١٩٩٠ تا ٢٠١٤، شاخص امید به زندگی در ایران، به دلیل توسعه قابل ملاحظه خدمات بیمه ای و درمانی،  رشدی در حدود ١٩ درصد داشته است. امید به زندگی در ایران از ٦٣ سال به ٧٥ سال رسیده است. نرخ رشد این شاخص در سال های اخیر کند شده است  که البته طبیعی به نظر می رسد زیرا رسیدن شاخص امید به زندگی به سطحی بالاتر از ٧٥ سال، نیازمند توسعه کمی و کیفی خدمات پزشکی و بیمه ای و حمایت جدی از نهادهای تصمیم گیرنده در این حوزه از جمله سازمان تأمین اجتماعی است.

٢. شاخص سرمایه انسانی و وضعیت کشورهای منطقه

اگر اولویت و سیاست گذاری کشور در زمینه شاخص توسعه انسانی را براساس دیدگاه سند چشم انداز کشور در افق ١٤٠٤ تعیین کنیم، در این سال کشور می بایست از منظر شاخص سرمایه انسانی در رتبه نخست منطقه (کشورهای خاورمیانه) قرار گیرد. حال آن که، کشور فاصله قابل ملاحظه ای با این مهم دارد. در این بخش به بررسی شاخص توسعه انسانی در کشورهای همسایه و همچنین شاخص امید به زندگی که سازمان تأمین اجتماعی نقش موثری در بهبود آن داشته است پرداخته ایم. براساس نمودار شماره سه، شاخص توسعه انسانی در ایران در مقایسه با کشورهای پیشرو در منطقه  سریعترین رشد را علیرغم وجود تحریم های شدید اقتصادی داشته است.

گسترش پوشش‏های بیمه‏ ای و حمایتی و نظام تأمین اجتماعی سبب افزایش امید به زندگی، بهبود وضعیت و کیفیت زندگی افراد، افزایش سطح فرهنگی و بهداشتی شده است که اثرات آن را در بهبود شاخص امید به زندگی طی دو دهه اخیر در نمودار شماره ٤ نشان داده شده است. رشد قابل ملاحظه شاخص باعث پیشی گرفتن کشور از کشورهای کویت و عربستان پس از سال ٢٠١٠ شده است. در هر حال، کشور برای رسیدن به رتبه اول کشورهای خاورمیانه نیاز به برداشتن گام های جدی و اساسی در این حوزه دارد.

در گزارشات اخیر سازمان ملل، شاخص توسعه انسانی با در نظر گرفتن معیارهای دیگر (از جمله نابرابری در توزیع درآمد) در حال تعدیل است که این موضوع کمتر مورد توجه بوده است. با توجه به وضعیت نامناسب توزیع درآمد در کشور، در صورت تعدیل شاخص توسعه انسانی با توجه به وضعیت توزیع درآمد، ارزش شاخص توسعه انسانی کشور در حدود ٣٣% کاهش می یابد که رقم قابل ملاحظه ای است. این امر باعث تنزل قابل توجه رتبه کشور خواهد شد و به نظر می رسد نهادهای مختلف و زیربط کشور از جمله سازمان تأمین اجتماعی می بایست در این زمینه اقدام جدی و عاجل انجام دهد.

٣.  جمع بندی و نتیجه گیری

شاخص توسعه انسانی در ایران طی سه دهه اخیر رشد قابل ملاحظه ای داشته است و رقم آن از ٥٧% در سال ١٩٩٠ به ٧٧% در سال ٢٠١٤ رسیده است. علیرغم رشد قابل ملاحظه (٢٥ درصدی) این شاخص در کشور، ایران در جایگاه هشتم کشورهای خاورمیانه قرار دارد. علیرغم کاهش و منفی شدن رشد اقتصادی ایران به دلیل تحریم های اقتصادی، رشد خدمات بیمه ای و توسعه نظام سلامت باعث رشد مداوم شاخص توسعه انسانیِ ایران شده است. این در حالی است توزیع درآمد بین دهک های مخفتلف درآمدی وضعیت مناسبی در کشور نداشته (اگرچه که این شرایط در حال بهبود است). مطالعات مختلف نشان داده است که شاخص نسبت بیمه شدگان بیمه های اجتماعی به جمعیت فعال اقتصادی و نسبت مددجویان تحت پوشش به جمعیت فعال، منجر به کاهش نابرابری درآمد و افزایش امید به زندگی شده و از این رو دارای تأثیر مثبت و معناداری بر شاخص توسعه انسانی است. انتظار می رود سیاست های سازمان تأمین اجتماعی در زمینه گسترش پوشش‏های بیمه‏ای و حمایتی و نظام تأمین اجتماعی سبب افزایش امید به زندگی، بهبود وضعیت و کیفیت زندگی افراد، افزایش سطح فرهنگی و بهداشتی، کاهش فقر و متعادل نمودن توزیع درآمد، کاهش ریسک و نااطمینانی نیروی کار در سال‏های آتی (بازنشستگی) و تأثیر کلی آن در عرصه ‏های مختلف زندگی (اقتصادی ـ اجتماعی) شود که منجر به بهبود شاخص توسعه انسانی در ایران شود. توسعه خدمات رفاهی (در کنار خدمات اجتماعی)، یعنی حمایت از گروه های آسیب پذیر از قبیل فقرا، معلولین، خانواده های بی سرپرست می تواند، با توجه به نابرابری توزیع درآمد در کشور، باعث بهبود وضعیت توسعه انسانی شود. این خدمات را می توان در غالب سه دسته تقسیم بندی کرد: خدمات بهبود بخش (بهداشت و آموزش در حداقل سطح مورد نیاز جامعه)، خدمات پیشیگیری (توسعه بیمه های اجتماعی برای کاهش نارسایی های اجتماعی در شرایط فقدان درآمد) و خدمات حمایتی در مرحله ای فراتر از نیازهای اساسی (به منظور به منظور بهبود و یا نگهداشت سطح مشخصی از توانایی ها در اشخاص). توسعه فعالیت های سازمان تأمین در این سه بخش و تعیین اهداف کمی و کیفی می تواند توام با خدمات اجتماعی منجر به بهبود سریعتر شاخص توسعه انسانی در کشور شود. سازمان تأمین اجتماعی یکی از نهادهایی است که به طور مستقیم می تواند بر شاخص سرمایه  انسانی دارد. شناخت نقش و جایگاه این سازمان در سیاست های توسعه ای کشور و حمایت از برنامه های توسعه ای سازمان تأمین اجتماعی می تواند نقش موثری در راستای توسعه اقتصادی و انسانی کشور داشته باشد. از جمله پرداخت بدهی دولت به سازمان می تواند باعث توسعه و تداوم سیاست های بیمه ای سازمان تأمین اجتماعی و در نتیجه بهبود شاخص توسعه انسانی در کشور شود. امید است با رفع تدریجی تحریم های اقتصادی و توسعه هر چه بیشتر خدمات بیمه ای و درمانی ایران در سال ١٤٠٤ به جایگاه نخست منطقه دست یابد.

منبع: سایت سازمان تامین اجتماعی