«شهرک نیایش»؛ طرد شده در نیایشِ آهن و دود

تأمین 24/ نشست «مجمع حق بر شهر باهمستان» با حضور دکتر منا عرفانیان سلیم، مدیرکل دفتر مطالعات کاربردی و امور ترویجی شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی و مشاور وزیر راه و شهرسازی در مسجد شهید چمران در شهرک نیایش برگزار شد. در این نشست با دعوت از ساکنین محله اسلام آباد، مسائل و مشکلات مردم در مورد محل سکونتشان به طور مستقیم شنیده شد که نتایج این نشست در قالب گزارش به شورای عالی معماری و شهرسازی ارائه می‌شود.

به گزارش «تأمین 24»، سازمان مردم‌نهاد باهمستان در جهت آشنایی مستقیم با مسائل مردم و راهکار‌های آن‌ها سه ماه مداوم در محله حضور پیدا کرد. این فرآیند با گفتگو‌ های مستقیم با مردم محل آغاز و از این طریق ضمن جلب اعتماد مردم، مجموعه‌ای از مشکلات، پیگیری‌ها و پیشنهادهای آن‌ها جمع‌آوری شد.

بسیاری از اهالی محله دل خوشی از غریبه هایی که به آن جا می‌آیند ندارند. گذر از این بی‌اعتمادی با حضور مداوم در محله و هماهنگی با اعضای شورایاری محله ممکن شد. تصمیم بر برگزاری نشستی شد که در آن صدای مردم مستقیما به گوش مسئولان برسد.

اسلام آباد کجاست؟

چند دهه است که آن را اسلام‌آباد می‌نامند. نامی که یاد‌آور زورآبادهایی است که همواره دست‌آویز مسئولان شهری برای برخوردهای قهرآمیز با آن‌ها بوده است. این جا شهرک نیایش است و برخلاف تصور موجود در اینجا خبری از حلبی‌آباد نیست.

محله‌ای است با قدمت پنجاه سال و خانه‌هایی که با وجود نبود اجازه تعمیرات هنوز سر پا هستند و سر زندگی محله را حفظ کرده‌اند. اطلاق واژه‌هایی چون «خلافکار» و «اوباش» به ساکنان این محل در راستای خدشه‌دار کردن اذهان عمومی است که در پرتو آن برخی مسئولان شهری در تلاشند مسیر توجیه تخریب و تخلیه این محله قدیمی و با سابقه را هموار کنند.

محله شهرک نیایش در ادامه ده ونک و در امتداد مسیل اوین-درکه شکل گرفته است. اگر از بزرگراه چمران به سمت جنوب در حرکت باشید، بعد از عبور از کنار برج‌های غول‌پیکر آتی‌ساز و پس از گذر از پل‌های بلند بزرگراه نیایش، بخش‌هایی از آن به چشمتان می‌خورد. مسیری از یک آبادی که شاید هیچ گاه دید شفافی از آن نداشته‌ایم و همیشه از توجه به آن امتناع کردیم و سرمان را کمی بالاتر به برج‌های بلند و تنومند در حال ساخت حاشیه آن گرم ‌کردیم.

به گفته اهالی قدیمی، اولین ساکنان این محله از اوایل دهه ۱۳۴۰ در این بخش از ده‌ونک که آن زمان با نام باغچال ونک شناخته می‌شد با خرید اراضی مستقر شدند. ساکنین محله شهرک نیایش درباره چگونگی پیدایش مشکلاتشان در این محله به زمان احداث بزرگراه پارک‌وی (شهید چمران امروزی) اشاره می‌کنند.

آن‌ها می‌گویند از زمانی که این بزرگراه ده ونک را به بخش‌های شرقی و غربی تقسیم کرد مشکلات اهالی بخش غربی که در حاشیه مسیل سکونت داشتند آغاز شد. آن ها تاکید دارند که تمامی زمین‌هایی که تحت تملک درآمده به صورت قولنامه‌ای (که با عرف آن زمان بوده) مبادله شده است و حتی ۲۵ قطعه توانسته‌اند سند رسمی بگیرند. اما در سال ۱۳۸۴ طی نامه‌ای از طرف شهرداری به اداره ثبت شمیرانات، اعطای سند به ساکنان این محله ممنوع اعلام شد. در حال حاضر نیمی از املاک دارای سند قولنامه‌ای و یک سوم دارای مالکیت کامل عرصه و اعیان هستند.

شهروندان طرد شده از برنامه های شهری

در طول نشست که با حضور بیش از هفتاد نفر از مردم محلی برگزار شد از تاریخچه حضور مردم در این محله تا مشکلات و مسائل پیش آمده صحبت شد و در نهایت اقدامات مردم محلی برای برون رفت از مسئله و پیشنهادات آن ها در این رابطه در حضور دکتر عرفانیان مطرح شد.

در سال‌های اخیر شاهد اقدامات شهرداری منطقه ۲ شهر تهران در این محدوده به منظور پاکسازی این محله بوده‌ایم. طی تصویب طرح جامع تهران، امتداد بزرگراه چمران به‌عنوان رود دره اوین-درکه در نظر گرفته شد و در نهایت طرحی موضعی برای ساماندهی این محدوده تهیه شد که طبق آن، این محله باید خالی از سکنه شده و به پهنه‌ای سبز تبدیل شود.

مداخلات اخیر شهرداری با هدف اجرایی کردن این طرح و تبدیل این محدوده به فضای سبز صورت گرفته است. شهرداری منطقه ۲ شهر تهران (با مدیریت عابد ملکی) و با استناد به این طرح، به تملک زمین‌های این محدوده پرداخته که مسئله اصلی ساکنان این محله تا امروز بوده است؛ آن‌ها «شرایط تعریف شده برای تملک قطعات را نیز ناعادلانه و بدون توجه به شرایط اجتماعی - اقتصادی» می‌دانند.

یکی از ساکنان که در دهه‌های گذشته پیگیر مسائل محله بوده در این‌باره می‌گوید: «در گذشته طرح ۱۲۲ متر فضای سبز حاشیه بزرگراه بود که با شکایات و پیگیری‌هایی که صورت گرفت این طرح به ۳۰ متر کاهش پیدا  کرد. اما حالا و دوباره از سال ۱۳۸۹ طرح روددره‌ها مطرح شده که به واسطه آن تلاش می‌کنند این اراضی را تصرف کنند».

ساکنین محله به اقدام شهرداری در اخذ اقرارنامه از فروشندگان املاک اشاره می‌کنند؛ یکی از ساکنان این محله تشریح می‌کند که «شهرداری در زمان خرید املاک از فروشنده اقرارنامه می‌گیرد که در صورت تغییر کاربری در آینده هیچ ادعایی نداشته باشن»" او که به همراه خانواده‌اش سی سال ساکن این محله است می‌افزاید «هیچ یک از ساکنان این محله با فضای سبز مخالف نیستند»، او درباره اقدامات ابهام آمیز شهرداری در این خصوص می افزاید: «اگر بنا به احداث فضای سبز است، پس گرفتن تعهد در زمان خرید چه توجیهی دارد».

نکته قابل تامل دیگر در این میان، صدور مجوز ساخت‌وسازهای بلندمرتبه و گسترده در بالادست محله اسلام‌آباد است که موجبات تردید در حسن نیت شهرداری این منطقه را فراهم می‌آورد.

خانم محمدی، دبیر شورایاری محله در این‌باره توضیح می‌دهد که «حریم روددره از پل بزرگ‌راه نیایش آغاز و تا خروجی ملاصدرا تعیین شده و  بخش‌های شمالی حریم در نظر گرفته نشده است». همچنین مرزبندی این حریم به صورت غیرمنطقی بسیاری از قطعات ساخته‌شده را شامل نمی‌شود.

جلوگیری از بهسازی محله و نوسازی خانه‌ها توسط ساکنان و عدم تعیین تکلیف املاک آن‌ها، عدم ارائه خدمات موردنیاز محله و تغییر کاربری خدمات موجود، باعث بروز مسائل زیادی در این محله شده است. ساکنین محل با ابراز نارضایتی از این که «ماموران شهرداری حتی اجازه ترمیم خانه‌ها را هم نمی‌دهند» با نگرانی اضافه می‌کنند که «اگر در تهران زلزله ۵/۳ ریشتری بیاید، تنها جایی که آسیب می بیند همین شهرک نیایش است آن هم به خاطر همین ممانعت از بازسازی هاست».

زمین‌های خریداری شده از طرف شهرداری به سرعت تخریب می‌شوند و نخاله خانه‌های تخریب شده پاکسازی نمی‌شود. بسیاری از خانه‌ها که به دلیل جلوگیری از بازسازی استحکام کمتری دارند و در مجاورت خانه‌های تخریب شده قرار می‌گیرند به شدت آسیب‌پذیر می‌شوند و میزان آلودگی و بزهکاری در زمین‌های تخریب شده افزایش یافته و ناامنی و بروز ناهنجاری‌های اجتماعی در فضاهای غیرقابل دفاع محله ایجاد شده است.

به گفته اهالی محله، در خصوص تامین خدمات نیز شهرداری نه تنها کمکی در این زمینه به آن ها نمی‌کند بلکه بدون توجه به شرایط محله خدمات موجود در آن را نیز از بین می‌برد. یکی از مهمترین نمونه‌های این بی‌توجهی مداخله و تصرف غیرقانونی در مدرسه «شهید عارف نسب» بوده که زمین آن اهدای توسط مهندس «صمد کمپانی» به اهالی این محل است. 

امام جماعت مسجد شهید چمران نیز در این باره توضیح می‌دهد که «این مدرسه بخشی از زمین ۲۰۰۰ متری بود که برای مسجد، مدرسه و درمانگاه اهدا شده بود و با توافق ساکنان ۱۰۰۰ متر آن به مسجد و ۱۰۰۰ متر دیگر به مدرسه اختصاص یافت. این مدرسه توسط خود مردم و با مشارکت مستقیم مردم ساخته شد. اما پس از چند سال شهرداری به بهانه نوسازی این مدرسه را برای مدتی تصرف کرده و سپس آن را به ستاد حریم تغییر کاربری داده است». 

ساکنین محله اضافه کردند که ما برای ثبت نام فرزندانمان در مدرسه با مشکل مواجه بودیم چرا که در هیچ یک از محدوده‌های همجوار اجازه ثبت نام فرزندمان را نمی‌دادند. به همین دلیل تصمیم بر ساخت این مدرسه گرفتیم و هزینه‌های آن را خانوار به خانوار و از درون همین محله جمع‌آوری کردیم.

این زمین اهدایی که ساکنان با هزینه و دسترنج خود اقدام به ساخت مدرسه کردند، در حال حاضر از سوی شهرداری و به صورت غیر قانونی تغییر کاربری یافته و تبدیل به ستاد حریم منطقه ۲ شده است و همین موضوع علاوه بر بیکاری معلمانی که آنجا شاغل بودند باعث رنجش خاطر مردم و دشواری دانش‌آموزان در ثبت نام و تحمل مسیر های طولانی برای رفتن به مدرسه شده است.

گرفتن عوارض شهری از ساکنان و در عین حال غیرقانونی خواندن سکونت آن‌ها یکی از تناقضات سوال‌برانگیز ساکنان است. «با چه تضمینی باید عوارض شهرداری پرداخت کنیم» این جمله‌ای بود که یکی از ساکنین محله به آن اشاره کرد. ساکنان محل  پرداخت عوارض را در برابر دریافت خدمات قابل توجیه می‌دانستند.

«وقتی نخاله خانه‌های تخریب شده به دست شهرداری هم پاکسازی نمی‌شود و ماموران شهرداری مانع اقدام برای نوسازی خانه‌هایمان می‌شوند برای چه و در برابر چه خدماتی باید عوارض پرداخت کنیم؟» ساکنین بیان کردند که حتی بارها با ۱۸۸۸ تماس گرفته‌اند و آن‌ها آمده‌اند مشاهده کردند اما اقدام خاصی نکردند.

تلاش برای احیای سرمایه اجتماعی

چند سالی است که ساکنین این محله با تلاش‌های فراوان توانسته‌اند نام رسمی این محله را از اسلام‌آباد به شهرک نیایش تغییر دهند. ساکنین این محله خود می‌گویند که «انتخاب نام اسلام آباد شاید بزرگترین اشتباه پدران ما برای نام‌گذاری این محله بوده». آنها با اشاره به این نکته که نام اسلام آباد برای خیلی ها یادآور زورآبادهایی است که به طور غیرقانونی تصرف و ساخته شده‌اند، افزودند: طی تلاش‌هایی که اهالی محل در سال ۱۳۷۰ انجام دادند توانستند نام رسمی این محله را از اسلام آباد به شهرک نیایش تغییر دهند. همچنین آن‌ها تأکید داشتند که بارها برای طرح و پیگیری درخواست‌هایشان از طریق بیت مقام رهبری، مجلس و شورای شهر اقدام کرده‌اند اما به نتیجه مطلوبی نرسیده‌اند.

مردم در طول نشست بارها تاکید داشتند که آن‌چه آن‌ها می‌خواهند تعیین تکلیف هر چه سریع‌تر آنان است. همچنین آن‌ها در ادامه توضیح دادند که خواسته اصلی آنان ابقای سکونت خود در این محله است. آن‌ها با تاکید بر این نکته که با فضای سبز مشکلی ندارند افزودند که این دو مسئله مغایر یکدیگر نخواهد بود و این مسئله نمی‌تواند توجیهی برای بیرون راندن ساکنان اصلی شهرک نیایش از محله خود باشد.

به گفته دکتر عرفانیان، «تعلق خاطری که ساکنان به محل سکونتشان دارند همان چیزی است که ما به آن سرمایه اجتماعی می گوییم. همان چیزی که در هیچ یک از محله‌های نوساز دیده نمی‌شود». در پایان خواسته‌های اصلی ساکنان محله تعیین تکلیف و اعطای مجوز ساخت به بناهای شهرک و خدمات رسانی به این محدوده به جای ارعاب و تخریب و تهدید است.

اولویت آنها ماندن در محله خودشان است ولو با اختصاص بخشی از زمین‌های شهرک برای تجمیع ساختمان‌ها در آن اما در صحبت­هایشان به این هم اشاره می­ کنند که درصورت الزام قانونی به ترک محله خواستار خرید خانه های شهرک به قیمت روز و به قیمت بناهای اطراف شهرک نیایش هستند. 

 طی سال های اخیر توجه ویژه به موضوع هایی مانند «سرمایه اجتماعی» و «حق به شهر»، در اکثر مطالعات و برنامه های کاربردی وارد شده است، اما متأسفانه وجود نمونه هایی مانند شهرک نیایش نشان از افزایش نابرابری های اجتماعی و طبقاتی دارد که منجر به محرومیت و طرد اجتماعی اقشار و طبقاتی از جامعه، کاهش سرمایه اجتماعی و همچنین محرومیت آن ها از حقی می شود که آن ها بر شهرشان دارند. 

از آن جایی که یکی از مهمترین شاخص های سرمایه اجتماعی، اعتماد شهروندان به یکدیگر و به دولت است، اقدامات مقتضی و کارآمد برای بهبود وضعیت سکونتی و معیشتی ساکنان شهرک نیایش (اسلام آباد) می تواند به افزایش اعتماد و در نتیجه بهبود سرمایه اجتماعی بینجامد، اقدمی که در بلند مدت، مزایای اجتماعی آن هم نصیب مردم ساکن در این مناطق می شود و هم همبستگی بیشتر مردم و دولت را در پی دارد.