فقر و ملالت‌های آن

امیر حسین سادات

تأمین ??/ کتاب‌هایی که در زبان فارسی به گونه‌ای نظام‌مند به بررسی ادبیات علمی موضوع فقر و نابرابری پرداخته و در عین حال تجربه ایران و جهان را از منظری تطبیقی در این ارتباط کاویده باشند، معدود و انگشت‌‌شمارند.

کتاب سعید مدنی قطعاً یکی از این موارد است. او که پیشتر تحقیق در باب مسائل و مصائب جامعه ایران را در کارنامه پژوهشی خود دارد، تحقیقاتی که از مسائل جوانان گرفته تا پدیده‌های روسپیگری و اعتیاد را مورد بررسی جامعه‌شناختی قرار می‌دهند، در این اثر تازه ‌منتشر شده‌اش نیز به سراغ مضمونی به غایت مهم و تعیین‌کننده و در عین حال مهجور و کمتر پرداخته‌شده، رفته است: فقر و نابرابری.

کتاب‌هایی را می‌توان در نظر آورد که به طور غیرمستقیم و به فراخور بحث، اشاراتی به مضمون فقر و نابرابری داشته‌اند؛ عمدتاً منظور آثاری است که به نقادی برنامه‌های توسعه یا سیاست‌های اقتصاد کلان می‌پردازند.

همچنین کتاب‌های دیگری را می‌توان برشمرد که از زبانی دیگر ترجمه شده‌اند و در آنها صرفاً به مرور ادبیات مفهومی و نظری فقر، که حاصل برآیند تجربه جهانی در مبارزه با فقر است، پرداخته ‌شده و معمولاً دانشجویان رشته‌های مرتبط دانشگاهی در ابتدای ورودشان به دانشگاه آنها را می‌خوانند.

به این موارد کتاب‌های پرشمار ارزشمند و بی‌ارزش دیگری را هم اضافه کنید که بر سبیل تدقیق و تتبع در امر توسعه، به کنترل فقر و پیامدهای ویران‌کننده‌اش هم اشاره‌ای می‌کنند. بیشتر این کتاب‌ها، نوشته‌های قابل احترامی هستند که قطعاً بودن‌شان، بهتر از فقدان آنهاست؛ اما نکته‌ای که پس از ملاحظه این کتاب‌ها قطعاً توجه ما را به خود جلب می‌کند آن است که جای مباحثی مشابه اختصاصاً در ارتباط با ایران خالی است.

سعید مدنی، پژوهشگر پرکار و جدی عرصه مسائل اجتماعی و اقتصادی ایران، در این حوزه نیز اولین و الهام‌بخش‌ترین قدم را برداشته است. اولین مزیت کار او بی‌گمان این مشخصه خواهد بود که او توانسته توازنی ظریف و ماهرانه را میان توضیح و پردازش نظری از یک سو، و بحث و تحلیل انضمامی داده‌ها و آمارها و تجربه عینی از سوی دیگر، ایجاد و حفظ کند:

در این کتاب همان اندازه از نظریه‌ها می‌خوانیم که از سیاست‌های عینی؛ همان‌قدر با قوانین و مقررات و برنامه‌ها برای فقرزدایی آشنا می‌شویم، که درباره نتایج ملموس و عملی آنها. نتیجه کار، کتابی است که هر دو تمایل معرفتی اصلی یک خواننده حرفه‌ای را برآورده می‌کند: اینکه چه نظریه‌هایی وجود دارند و اینکه در مواجهه با واقعیت چگونه ارزیابی می‌شوند. همه اینها، آنگونه که دکتر راغفر توصیف می‌کنند، «بیانی است سلیس از مفاهیم، نظریه‌ها، شاخص‌ها و تحولات فقر».

ساختار کتاب بشدت منسجم و مرتب طراحی شده و در عین حال کاملاً سهل و ممتنع است: به طوری که اگر خواننده‌ای مبتدی در این موضوع باشید، قدم به قدم با مضمون و گره‌گاه‌ها و سیر مباحث آشنا خواهید شد؛ اما از طرف دیگر ، فهم و درک و استفاده شما از مضامین کتاب نیز بسته به گسترش آشنایی و تسلط‌تان، می‌تواند بیشتر و عمیق‌تر شود.

البته لازم به ذکر است این کتاب در مجموع، بیشتر یک کتاب درسی و آموزشی است تا یک اثر تحقیقاتی به معنای دقیق کلمه. به عبارت دیگر، هرچند این کتاب به ریشه‌های فقر، تحلیل و بررسی میزان و شرایط توفیق برنامه‌های فقرزدایی می‌پردازد، لکن تا جایی که به تجربه جهانی مربوط می‌شود نوعی مرور و گزارش است و تا آنجا که موضوع به خود ایران بازمی‌گردد، اثری است که به طور نظام‌مند به تحلیل برنامه‌ها و استراتژی‌های فقرزدایی و نهادهای متناظر با آن می‌پردازد.

کتاب در پنج فصل تنظیم شده و ترتیب فصول آن از یک نظم منطقی پیروی می‌کند. فصل نخست، مربوط به معرفی مفاهیم اساسی فقر، شاخص‌های اندازه‌گیری‌اش و نیز نظریه‌های عمده در ارتباط با آن است.

در این فصل، پس از مرور تفصیلی مفاهیمی چون انواع فقر، پویایی فقر و شاخص‌های اندازه‌گیری فقر، به انواع نظریه‌ها و رویکردهایی که از زمان آدام اسمیت تاکنون فقر و نابرابری را تبیین می‌کنند می‌پردازد. همچنین تحولات اخیر نظری و تولد رویکردهای جدید به کاهش فقر در نیمه دوم سده بیستم مورد اشاره واقع شده است.

فصل دوم کتاب به بررسی تجربه جهانی در رابطه با فقرزدایی یا کاهش فقر می‌پردازد: او اشاره می‌کند پس از آن که سیاسیت‌های فقرزدایی متأثر و منبعث از سیاست‌های تعدیل ساختاری که در دهه‌های آخر قرن بیستم مورد پیشنهاد سازمان‌های بین‌المللی چون صندوق پول و بانک جهانی بودند و بعدها تحت عنوان سیاست‌های «اجماع واشنگتن» گسترش عام یافتند و در مبارزه با فقر ناکافی دانسته شدند، رویکرد کلی به فقرزدایی به رویکردی مبتنی بر توسعه انسانی نزدیکتر شد.

به‌رغم سیاست‌های تعدیل، فقر مفرط در بسیاری کشورها ادامه یافته بود. رویکرد جدید در پنج مورد تحولات بنیادی در سیاست‌ها را پیشنهاد می‌کرد: نخست، تغییر نگاه به گروه‌های کم‌درآمد به عنوان گروه ذینفع و نه دریافت‌کنندگان کمک، لذا لزوم مشارکت خود فقرا در پروژه فقرزدایی؛ دوم، مسئولیت‌پذیری دولت‌ها در ارتباط با توسعه؛ سوم، جایگزین شدن توسعه پایدار و کاهش فقر به جای رشد اقتصادی صرف؛ چهارم، (برخلاف سیاست‌های تعدیل ساختاری) انعطاف‌پذیری بیشتر برنامه‌های فقرزدایی و تعیین اهداف و راهبردهای توسعه توسط خود دولت‌ها و نه به طور بین‌المللی و از پیش ‌تعیین شده.

مورد اخیر باعث شکل‌گیری راهبردهای ملی و نه صرفاً بین‌المللی در مبارزه با فقر شد و دست آخر، توجه بیشتر به فقر شهری و تمایز آن با فقر روستایی.

در ادامه تجربیات چندین ساله فقرزدایی در چهارده کشور جهان، از ایالات متحده و انگلستان و آلمان گرفته، تا هند و چین، و تا کشورهای آفریقایی، بررسی شده است. چه بسا نقدپذیرترین بخش کتاب مدنی، درست همین بخش باشد، چراکه به نظر می‌رسد مرور و بررسی او در مورد تجربه دیگر کشورها، بعضاً دچار ابهام و فشردگی، بعضاً دچار نقص تحلیلی و بعضاً دچار غفلت از جزئیاتی تعیین‌کننده است:

ماهیت مطالعه تطبیقی امر وسیع و پردامنه‌ای چون سیاست‌های مبارزه با فقر، آن هم در سطح جهانی، مضمونی نیست که بتوان به ایجاز و آن‌هم در چندین صفحه معدود بدان پرداخت؛ چنین فشردگی و ایجازی، با از نظر انداختن خصلت‌های خاص و متمایز کننده اقتصاد سیاسی هر کشور، همه کشورها را تنها به مثابه موردی از تجربه مبارزه با فقر در نظر می‌گیرد لذا نمی‌تواند به روشنی نشان دهد که چرا و تحت چه شرایطی هر کشوری در مبارزه با فقر می‌تواند موفق باشد.

البته این خصیصه کتاب، بی‌شک از محتوا و ساختار عمدتاً آموزشی آن تأثیر پذیرفته و در مقایسه با کتاب‌های مشخصاً نظری و دانشگاهی از کتابی این‌چنینی نمی‌توان انتظار داشت که بتواند به روشنی نتایج طرح‌های کاهش فقر را تبیین کند.

متأسفانه از آن رو که راهکارهای این کشورها در مبارزه با فقر قابل تلخیص و ساده‌سازی نیست، و در این کتاب نیز مروری بسیار اجمالی بر این طرح‌ها شده، نمی‌توانیم این راه‌حل‌ها را در اینجا به طور مجمل ذکر و دسته‌بندی کنیم.

این کار به دلیل فشردگی متن حاضر ناممکن و بی‌فایده است؛ اما می‌توان به چندین و چند مؤلفه و استراتژی مشترک و به کرات مورد استفاده در بین کشورها اشاره کرد: ایجاد و گسترش مشاغل عمومی، معافیت گروه‌های هدف از هزینه‌های خدمات، ارائه تغذیه برای گروه‌های فقیر، تخصیص اعتبارات خرد به منظور حمایت از کسب‌وکار فقرا، ایجاد صندوق‌های رفاه اجتماعی، حمایت از بیکاران، پرداخت یارانه‌های دستمزدی عمدتاً به کارگران صنعتی، ارائه یارانه‌های نقدی کالا (مثل غذا، انرژی و مسکن) به گروه‌های هدف و پرداخت‌های انتقالی نقدی در قالب کمک‌هزینه خانوارها و کمک به بیکاران و گروه‌های آسیب‌پذیر، همگی انواع برنامه‌های کاهش فقر و نابرابری را پوشش می‌دهند.

فصول سوم به بعد کتاب، در ارتباط با ایران است. فصل سوم، به طرح‌های مبارزه با فقر در قالب قوانین و مقررات ایران می‌پردازد. در این بخش، عمدتاً سه دسته قوانین ناظر بر فقر از یکدیگر متمایز می‌شوند: قانون اساسی و سند چشم‌انداز، قوانین مصوب توسط قوه مقننه نظیر برنامه‌های توسعه و قانون نظام جامع رفاه و تأمین‌اجتماعی و مقررات و برنامه‌های دولت.

به جز برنامه‌های توسعه که به دلیل وسعت و اهمیت‌شان در فصلی مجزا (فصل چهارم کتاب) مورد بحث قرار می‌گیرند، برنامه مبارزه با فقر سال ????، قانون نظام جامع رفاه و تأمین‌اجتماعی سال ???? و سند کاهش فقر، هدفمند کردن یارانه در سال ???? و برنامه‌های توانمندسازی در این بخش بررسی می‌شوند.

در پایان این فصل و در بخش نتیجه‌گیری، استدلال نویسنده آن است که رویکرد واحد، منسجم و هماهنگی بین قوانین و مقررات ناظر به کاهش فقر در چند دهه اخیر وجود نداشته است. مثلاً ناهماهنگی بین برنامه‌های توسعه و برنامه کاهش فقر (در زمان برنامه سوم توسعه)، باعث تناقضات و ناسازگاری‌هایی، نظیر ناسازگاری سیاست‌های اشتغال با «برنامه مبارزه با فقر» شد.

همچنین به عقیده او، رویکرد به کاهش فقر، رویکردی عارضه‌نگر بوده است که تنها در پی اصلاح و کاهش عوارض بیکاری و فقر بوده، نه رویکردی ساختارنگر که مسئله فقر را در ریشه‌هایش جستجو و اصلاح کند.

جامع نبودن این برنامه‌ها، ابهام منابع تأمین مالی برنامه مبارزه با فقر، اطلاعات و فرضیات کم‌اعتبار، آشفتگی مفهومی و تمایل به پرداخت‌های مستقیم و نقدی، همه و همه از نقدهای وی بر طرح‌‌های مبارزه با فقر در ایران است.

فصل چهارم نیز به بررسی برنامه‌های توسعه از سال‌های دهه ???? تاکنون می‌پردازد. این بخش از کتاب، با جزئیات و تحلیل‌های دقیق‌اش، نمونه‌ای کاملاً موفق در نوع خود محسوب می‌شود (نمونه موفق دیگر، قطعاً کتاب کیفیت زندگی است که توسط آقایان دکتر غلامرضا غفاری و دکتر رضا امیدی نوشته شده است): هر برنامه، از حیث شرایط کلی زمانی‌اش، ضرورت‌ها و سهم‌بندی بخش‌های مختلف مربوط به کاهش فقر، مورد وارسی قرار گرفته است.

اما به نظر او، این برنامه به دلایلی چون عدم شناخت دقیق از گروه‌های هدف، توزیع نامناسب منابع، عملکرد نامناسب اقتصاد کشور و نبود یک برنامه راهبردی و جامع برای فقرزدایی، نتوانسته کاهش فقر محسوسی را در پایان برنامه به دنبال داشته باشد و در مواردی نیز این میزان فقر افزایش نیز یافته است.

در واقع، از منظر او، افزایش فقر حاصل دو عامل اساسی بوده است: یکی کاهش عملکرد مطلوب اقتصادی کشور و دیگری وخیم شدن توزیع درآمد. از نقاط قوت دیگر کتاب، ارزیابی دقیق و مستند تحولات و فراز و فرودهای فقر شدید، مطلق و فقر نسبی و نابرابری در انتهای همین بخش است.

اساساً این فصل از کتاب به فراخور موضوع خود، بسیار بیشتر از باقی داده‌ها و آمارها را در خود گردآورده است. این مجموعه ارزشمند و تحلیل‌شده از داده‌های آماری، بررسی مدنی را مستند ساخته و نیز توانسته به کمک این مجموعه داده‌های آماری، تصویری روشن و دقیق از وضعیت معیشتی فقرا در چند دهه گذشته ارائه دهد.

فصل آخر نیز نهادها و سازمان‌های مسئول مبارزه با فقر را مورد تدقیق قرار می‌دهد و با شرح وظایف نهادی هر یک از آنها، یعنی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، وزارت رفاه و تأمین‌اجتماعی، سازمان بهزیستی کشور، کمیته امداد امام (ره) و سازمان‌ها و مؤسسات مردم‌نهاد به ارزیابی عملکرد هر کدام می‌پردازد.

برای مثال، طبق نظر او، وزارت رفاه به رغم تأکیدات برنامه چهارم مبنی بر لزوم ایجاد اشتغال، توانمندسازی، جلب مشارکت و آموزش مهارت‌های شغلی از جانب این مرجع رسمی، اما این وزارتخانه برنامه مشخصی برای دهک‌های پایین درآمدی در زمینه فقر و رفاه اجتماعی نداشته و سهم ناچیزی از طرح‌ها و برنامه‌های این سازمان به طرح‌های فقرزدایی اختصاص داشته است. در مجموع، هنوز بین وظایف این وزارتخانه در «قانون نظام جامع رفاه و تأمین‌اجتماعی» و عملکرد آن، شکاف عمیقی وجود دارد.

در مجموع، کتاب سعید مدنی، بی‌گمان کتابی است که جای خالی‌اش پیش‌تر به وضوح حس می‌شد؛ بیان سلیس و روشن، ادعاها و تحلیل‌های مستند، پرداخت نظام‌مند و جامع به مقوله فقر و خصلت آموزشی آن، ویژگی‌هایی هستند که خواندن این کتاب را برای پژوهشگران حوزه فقر، نابرابری و مسائل اجتماعی و نیز دانشجویان و اساتید رشته‌های علوم سیاسی، علوم اجتماعی و اقتصاد ضروری می‌کند و بی‌شک آنان پس از خواندن این کتاب، پشیمان نخواهند شد.

همچنین زاویه دید انسانی سعید مدنی، این پژوهشگر ارجمند حوزه مسائل اجتماعی، به مسائل و مضامین اقتصادی که اکنون در کشور ما سالیان سال است که تحت تسلط جریان‌های متعارف «علم اقتصاد» صرفاً از منظر عدد و رقم و اقتصادسنجی نگریسته می‌شوند، چهره‌ای از فقر و ملالت‌های انسانی‌اش را می‌نماید که به قول خود او در عنوان کتاب، بررسی فقر و نابرابری را به سان یک «ضرورت» درمی‌آورد. این کتاب اخیراً و در پاییز ????، توسط مؤسسه انتشارات آگاه و با مقدمه دکتر حسین راغفر، در ??? صفحه به زیور طبع آراسته شده است.

منبع: قلمرو رفاه

فقر و ملالت‌های آن

پربازدیدترین‌ها

آخرین خبرها