دانشگاه در ارتباط با بازار باشد نه تابع آن

ناصر فکوهی
انسان شناس

تأمین ??/ کیفیت، ساز‌وکار‌ها و سیاست‌هایی که در باب آموزش پیش از دانشگاه وجود دارد، پایه و اساسی است برای ایجاد نظام آموزش عالی متناسب با وضعیت کشور و سیستم جهانی.

بدون نظام آموزش و پرورشی که بتواند دانش‌آموزان را آماده ورود به نظام دانشگاهی کند، نظام دانشگاهی نمی‌تواند به خودی خود مفید واقع شود. امروزه در مطالعات بین‌المللی چه در سطح کشور‌های توسعه‌یافته و چه کشور‌های در حال توسعه، تأکید بر این است که برای نیل به اهداف نظام آموزش عالی - یعنی کمک به توسعه کشور، کمک به رشد خلاقیت‌های علمی، بالا بردن موقعیت فرهنگ یک کشور و بالا بردن امکانات تعامل با سایر نظام‌های فرهنگی ـ باید روی نظام پیش از دانشگاه سرمایه‌گذاری زیادی شود. از نظام معیوب پیش از دانشگاه، نمی‌توان به سیستم دانشگاهی مناسب دست یافت.

تقابل بین سیستم‌های دولتی و سیستم‌های خصوصی در مواردی است که بسیار مطرح شده ‌است. منظور از سیستم دولتی و خصوصی که در نظام دانشگاهی هم مورد ‌توجه است اغلب در ایران بد فهمیده می‌شود.

سیستم دولتی این‌طور معنا می‌شود که دولت نظرات خودش را اعمال کند و منظور از سیستم خصوصی این است که مردم کار خودشان را کنند. در حالی‌که وقتی دولت در یک نظام دموکراتیک نماینده‌ مردم باشد که باید این‌گونه باشد، دخالت و سیاستگذاری دولت به این معنی نیست که با مردم فاصله گیرد.

دولت نباید تصدی‌گری کند، اما در همه‌ کشور‌های توسعه‌یافته از جمله آمریکا دولت در سیاستگذاری‌ها دخالت دارد. البته نمی‌توان از آمریکا به عنوان الگو سخن گفت. در کشور‌های حوزه‌ اسکاندیناوی به رغم این که سیستم اقتصادی سرمایه‌داری است، دولت در سیاستگذاری‌های آموزشی و در سیستم‌های بهداشتی و حمل و نقل کاملاً دخالت می‌کند.

تأمین رفاه اجتماعی وظیفه‌ دولت است. بدون حقوق شهروندی، ورود به جهان مدرن ممکن نیست و تمام این حقوق، حقوقی هستند که در قانون اساسی پیش‌بینی شده است. بنابراین در چنین سیستمی وقتی صحبت از خصوصی‌سازی می‌شود، یا سخن از گسترش تجاری‌سازی در حوزه‌های آموزش و پرورش، نظام دانشگاهی و بهداشت و مسکن به میان می‌آید، باید توجه کرد دخالت‌های سرمایه‌گذاری به‌خصوص سرمایه‌گذاری نئولیبرال متأخر در صورتی که سیستم‌های رفاه اجتماعی را زیر سؤال ببرد با قواعد پایه‌ای کشور در تضاد قرار دارد.

هیچ دولت یا حکومتی نمی‌تواند به هر دلیلی رفاه عمومی را زیر سؤال ببرد و سرمایه‌داری را وارد و رواج دهد. دولت‌ها از هم متفاوت هستند اما آن چیزی که به صورت اقتصادی از دهه‌ هفتاد تا امروز اعمال شده عمدتاً یک سیستم سرمایه‌داری خصوصی نئولیبرالی بوده که با قوانین اساسی کشور در تضاد است.

در حوزه‌ بهداشت و درمان با بحرانی گسترده‌ مواجه شدیم و تلاش شد با اقدامات اضطراری وضعیت تا حدی بهبود یابد. در حوزه آموزش و پرورش و نظام دانشگاهی نیز به همین شکل.

مشکل دانشگاه را اصلاً در یک دوگانه‌ دولتی - خصوصی نمی‌بینم. گمان نمی‌کنم امروز مشکل سیستم دانشگاهی این باشد که دانشگاه‌‌های ایران دولتی هستند و با مشکل مواجه می‌شوند و اگر فردا خصوصی شوند این مشکلات را نخواهند داشت.

تجربه‌ کشور‌های دیگر به ما نشان می‌هد خصوصی شدن سیستم دانشگاهی در معنای نئولیبرالی کلمه یعنی اقتصاد نئولیبرالی که روی نظام دانشگاهی دست می‌گذارد نتیجه‌ معکوس شدن گسترده جمعیت دانشجویان را در پی دارد.

در آمریکا و بریتانیا دانشجویان برای این که بتوانند تحصیل کنند باید از بانک‌ها قرض کنند و وقتی از دانشگاه بیرون می‌آیند به شدت مقروض می‌شوند و گاهی تا سال‌های سال باید این بدهی‌ها را پرداخت کنند.

این اتفاق می‌تواند به شکل بحران درآید، چرا‌که بسیاری از این دانشجویان که 10 سال پیش این امید را داشتند که بعد از فارغ‌التحصیلی کار پیدا کنند امروز چنین امیدی ندارند و بانک‌ها پس از مدتی به سراغ آنها می‌آیند.

نتیجه‌ای که این سیستم خصوصی کردن افراطی داشته‌ است این بوده که بخش وسیعی از دانشجویان را محروم می‌کند. نتیجه‌ دیگر آن، سلسله مراتبی کردن و دامن زدن به اختلاف بین فارغ‌التحصیلان است.

یعنی در این سیستم خصوصی‌سازی نوعی بازتولید اختلاف طبقاتی که در جامعه وجود دارد به شکل شدید‌تری در نظام دانشگاهی اتفاق می‌افتد. کاملاً مشخص است کسی که از دبستان و دبیرستان خاصی خارج می‌شود، به دانشگاه خاصی می‌رود.

در این شرایط، تحرک اجتماعی به حداقل ممکن می‌رسد. نتیجه‌ این منطق رسیدن به اختلافی طبقاتی است که ایجاد تنش می‌کند. اقلیتی هستند که می‌توانند از دبستان تا دانشگاه فرزندان خود را پشتیبانی کنند تا فارغ‌التحصیل ‌شوند.

همان‌ها هستند که در سیستم‌های دولتی و غیردولتی در پست‌های اساسی قرار می‌گیرند. کسانی که این امکانات را ندارند به لایه‌های زیرین می‌روند و جامعه به سمت قطبی شدن حرکت می‌کند که فوق‌العاد‌ه خطرناک است.

در نظام‌های پیش از دانشگاه و نظام‌ دانشگاه، مسئله بر سر نخبه‌گرایی نیست. حتی در نظام‌های علمی امروز بحث بر سر نخبه‌گرایی نیست. در کشور سوئد که جایزه‌ نوبل در آن اهدا می‌شود، هیچ‌یک از برندگان سوئدی نیستند؛ چرا‌که در کشور‌های اسکاندیناوی سیستمی اعمال می‌شود که توجه آن به بالابردن میانگین جامعه است نه ارتقای افرادی خاص از جامعه.

من اصولاً به این اعتقاد ندارم که کشور ما باید الگوی بیرونی داشته باشد ولی اگر بخواهیم از تجربه‌ دیگران استفاده کنیم، باید به کشور‌هایی رجوع کرد که شاخص‌های توسعه انسانی بالاتری را تجربه کرده‌اند؛ نه آنهایی که در سطح بین‌الملل جوایز بیشتری برده‌اند.

شاخص توسعه‌ انسانی در کشور‌های اسکاندیناوی بسیار بالاتر از ایالات متحده یا انگلستان است. کشور‌های نخبه‌گرا، شاخص توسعه انسانی بالایی در بین کشور‌های توسعه‌یافته ندارند؛ چرا‌که سیاستگذاری‌شان در جهت نخبه‌پروری است.

هدف این نخبه‌پروری هم به دست آوردن بازار‌های جهانی است. چون نخبه‌ها هستند که با سرمایه‌گذاری می‌توانند وارد روابطی شوند که سهم بزرگتری از بازار بگیرند،. ولی اگر از نقطه‌نظر سیستم اجتماعی نگاه کنیم، نخبه‌پروری به سیستم اجتماعی لزوماً کمکی نمی‌کند.

به مثال خودمان در ایران نگاه کنیم. سیستم‌هایی که خصوصاً از دهه‌ هفتاد تا امروز اعمال شده‌اند، عمدتاً بر اساس سیستم‌های نخبه‌پروری بوده‌اند. مثلاً دانشجویان ممتاز یا استعداد‌های درخشان. نتیجه‌ این رویکرد، سلسه‌مراتبی یا دوقطبی شدن سیستم دانش‌آموزی و دانشجویی در بالاترین میزان بوده است.

در این شرایط ما هم دانشگاه‌های ویژه‌ای مانند دانشگاه شریف داریم و هم دانشجویانی که نخبه و سطح‌بالا هستند. اما چه حاصلی از این، برای کشور به دست آورده‌ایم؟ دانشگاه شریف واجد سطح بالایی است اما بیشترین میزان مهاجرفرستی به خارج از کشور را نیز داراست.

یعنی ما برای تربیت کسانی سرمایه‌گذاری می‌کنیم که به کشور‌های دیگر می‌روند و بازگشت سرمایه در آن‌ کشور‌ها صورت می‌گیرد. همین وضعیت در رابطه با دانشجویان و دانش‌آموزان نخبه نیز وجود دارد. مثلاً در سیستم نخبه‌گرایانه، دانش‌آموزان برتر از سیستم‌های المپیاد بیرون می‌آیند و تقویت می‌شوند. نتیجه این است که گروه دانش‌آموزان برتر به سرعت در سیستم‌های بیرونی جذب می‌شوند.

من خصوصی‌سازی را به معنی ارتباط دانشگاه با بازار نمی‌گیرم. معتقدم که دانشگاه باید کاربردی و در ارتباط با بازار باشد. دانشگاه نباید از بازار تبعیت کند. هدایت و عقلانی کردن بازاری که صرفاً به سود فکر می‌کند باید توسط دانشگاه صورت گیرد.

این که ما آمده‌ایم در دانشگاه به بازار خدمت کنیم با این‌که به کمک بازار، کشور را بسازیم و توسعه‌ بهتری را ایجاد کنیم، بسیار متفاوت است. باید توجه داشت ارتباط منطقی با بازار، ربطی به خصوصی‌سازی نئولیبرالی ندارد.

اشکالی که امروز در دانشگاه وجود دارد، در درجه‌ اول، کمی‌گرایی است که حاصل نگاه کردن به دانشگاه به عنوان ابزار پولی و ایجاد‌کننده‌ سرمایه است. هر چه بیشتر دانشجو می‌پذیریم تا بتوانیم از آنها پول بگیریم و سرمایه‌ دانشگاه را افزایش دهیم. ممکن است این سرمایه منشاء دولتی داشته باشد و از دولت پول دریافت کند اما منطق‌اش، همان است. کمی‌گرایی ما را به موقعیتی رسانده که در حال حاضر با مازاد دانشجو سر‌و‌کار داریم.

در مقایسه با کشور‌های ترکیه و فرانسه که جمعیت مشابه ایران دارند، میزان مازاد دانشجو در ایران دو‌برابر است. از همان ابتدا، حرکت در مسیر کمی‌گرایی، زمینه‌ را برای بیکاری فارغ‌التحصیلان آماد می‌کند. از طرفی کمی‌گرایی در کل سیستم آسیب‌های بسیار شدیدی را ایجاد کرده ‌است.

اما مشکل اساسی دانشگاه‌های امروز ما در عدم سیاست منطقی متناسب با دانشگاه‌های مدرن و نبود نظریه‌ محلی یا نظریه‌ ملی برای سیستم دانشگاهی در علوم اجتماعی و انسانی است؛ آنچه که ما به آن نظریه‌های محلی- جهانی می‌گوییم یعنی نظریه‌ای که در عین ‌حال محلی است و هم در سیستم جهانی جای دارد؛ جایگاه یک سیستم محلی در سیستم جهانی و جایگاه سیستم جهانی در سیستم محلی. تا زمانی که چنین نظریه‌هایی نداشته باشیم، گسترش سیستم دانشگاهی به هیچ نتیجه‌ای نمی‌انجامد.

به این دلیل که ما صرفاً بر اساس الگو‌هایی که به این جامعه تعلق ندارند تحقیق می‌کنیم و افرادی را تربیت می‌کنیم که نمی‌توانند جامعه را بفهمند. درک تاریخ و نظریه‌های علوم‌اجتماعی و انسانی در سطح جهان کاملاً لازم است. اما این درک نباید با هدف الگوبرداری خودکار صورت گیرد؛ چرا‌که الگوبرداری این چنینی نه ممکن است و نه ارزشمند. بنابراین از لحاظ کیفی تلاش برای ساختن نظریه‌ای محلی-جهانی اهمیت دارد.

دانشگاه‌های ما از لحاظ سیستم مستقر در آنها هنوز در ابتدای قرن بیستم قرار دارند. یعنی دانشگاه‌هایی هستند که استاد‌محور و بین‌رشته‌ای نیستند. در‌ حالی که استاد‌‌محور و بین رشته‌ای بودن امروز در تمام جا‌هایی که شکل‌های توسعه‌یافته علم را به اجرا در‌می‌آورند جا افتاده است.

دانشگاه باید متشکل از تعدادی استاد با پروژه‌های علمی مشخص باشد و متناسب با آن پروژه‌ها، دانشجویانی تربیت شوند که بعد‌ها خود به استادی برسند. آنها باید واحد‌های کوچک آموزشی- پژوهشی را ایجاد کنند که این واحد‌های کاربردی مرتبط با بازار، با یکدیگر سیستم‌های بزرگتر را ایجاد می‌کنند؛ نه یک سیستم جامع و بزرگ که نمونه‌اش را در دانشگاه تهران یا دانشگاه آزاد داریم.

یعنی یک سیستم عظیم دانشگاهی با سلسله ‌مراتب بلند که می‌توان آن را سیستمی فوردیستی نامید که هنوز به سیستم پسافوردیستی نرسیده است.

در حال حاضر اساتید و دانشجویان دانشکده‌های علوم اجتماعی و انسانی، ارتباط چندانی با سیستم‌ اجتماعی ندارند. در سیستم‌های ارتقاء و ارزیابی دانشگاهی هر‌گونه دخالت اجتماعی هیچ امتیازی ندارد و حتی می‌تواند به یک استاد ضربه بزند. در حالی که کار جامعه‌شناس یا کسی که در علوم‌اجتماعی فعالیت می‌کند، اظهار‌نظر، دخالت و ارائه‌ راه‌حل است که متأسفانه این اتفاق نمی‌افتد.

‌در دانشکده‌های علوم‌اجتماعی، رشته‌هایی مختلفی مانند جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی و برنامه‌ریزی اجتماعی داریم که بازمانده‌ قرن نوزدهم هستند. از اواخر قرن بیستم، سیستم‌های دانشگاهی در جهان تغییر کرده و به جای رفتن به سمت رشته‌های تک‌بعدی‏، با گردهم آوردن افراد مختلف از رشته‌های متفاوت، دست به ایجاد رشته‌های جدید بر اساس موضوع زده‌اند. به عنوان مثال امروزه بیش از اینکه با رشته‌ جامعه‌شناسی مواجه شویم، با رشته‌هایی چون مطالعات زنان، مطالعات جوانان و رفاه اجتماعی رو‌به‌رو هستیم.

در این رشته‌ها جامعه‌شناسان، روان‌شناسان، جمعیت‌شناسان و... روی موضوع خاصی تمرکز می‌کنند. پیچیدگی مسائل اجتماعی به حدی است که ما نمی‌توانیم به موضوعی صرفاَ با یک دید نگاه کنیم.

بین‌رشته‌ای شدن، استاد‌محور شدن، جدا شدن از تفکر نخبه‌گرایانه، توجه به توسعه‌ پایدار و اندیشیدن به رشد کل‌ جامعه، اهدافی اساسی هستند که در برنامه‌های توسعه‌ای، از جمله برنامه‌ ششم پیش‌بینی شده است. اما آن چیزی که این اهداف را تهدید می‌کند، نگاه‌های سرمایه‌داری نئولیبرالی به این موارد است.

منبع: قلمرو رفاه

دانشگاه در ارتباط با بازار باشد نه تابع آن

پربازدیدترین‌ها

آخرین خبرها