مهار فقر سرکش

حسین راغفر*

تأمین ??/ در تعریف، فقر، ما دو نوع فقر مطلق و نسبی داریم. فقر مطلق به این معنا است که شهروندان باید حداقل‏ های استانداردی را برای ادامه زندگی‌شان داشته باشند. عملاً عدم دسترسی انسان‌ها به این حداقل‌ها موجب می‌شود که افراد دچار سوءتغذیه شده و همواره در معرض مواجهه با بیماری‏های مختلف باشند.

حال آن‏که در تعریف فقر نسبی، خط فقر به نسبت جریان جامعه در نظر گرفته می‏ شود که در واقع، نوعی میانگین یا میانه مقایسه شده با سطح درآمد افراد جامعه است. علاوه بر این، در اقتصاد مفاهیم دیگری هم وجود دارد که در عنوان فقر قابلیتی مطرح شده است.

در تعریف فقر قابلیتی مطرح می ‏شود که بهتر است به جای اینکه ببینیم مردم چقدر درآمد دارند، قابلیت‏ های آنها را بررسی کنیم. قابلیت دسترسی به حداقل غذا، حداقل خدمات بهداشتی برای پیشگیری از بسیاری از بیماری‏ ها، حداقل دسترسی به خدمات آموزشی برای برخورداری افراد از امکان حداقل خواندن و نوشتن و حداقل‏های دیگر که در قالب شاخص‏های دیگر از جمله میزان مشارکت‏ آنها در سازندگی جامعه نیز سنجیده می‏ شود.

در تفسیری از مفهوم قابلیت فقر، سه عنصر عمده تعریف می‏ شود. یکی نگاه آدام اسمیت است که می‏ گوید فقیر عملاً کسی است که برای حضور در جامعه، با شکل و ظاهر خود، احساس شرم می‏ کند.

دوم جامعه ‏شناس اقتصادی دیگری به نام پیتر تانسن که معتقد است فقیر کسی است که امکان مشارکت در فعالیت‏ های اجتماعی را نداشته باشد. جان راورز نیز معتقد است عالی‏ترین کالایی که یک جامعه باید برای افراد محروم خود فراهم کند، عزت‏ نفس است.

اهداف کمّی برای کاستن فقر و نابرابری در کشورها، ریشه‏ کنی فقر و گرسنگی در جهان وجود دارد که شاخص آن، به صورت کّمی نصف کردن تعداد فقرا در هر سال تعیین شده و بر اساس هدف کّمی این چشم ‏انداز، باید سالانه 3 درصد از میزان فقر کاهش یابد. این در حالی است که مطالعات ما نشان می ‏دهند فقر شهری در ایران سالانه 2 درصد کاهش یافته است.

فقر عمدتاً به عنوان نوعی فقدان و کاستی از یک حد استاندارد تعریف می‏ شود و محققان بسیار حساسند که خط فقر را تا جایی که ممکن است، پایین نشان دهند تا حساسیت دولت‏ها را برانگیزند.

در نتیجه در بسیاری از موارد اندازه‏ گیری‏ ها بیشتر رویکرد اقتصادی دارند. به عنوان مثال ممکن است افرادی گرفتار فقر مسکن، فقر غذایی و مانند آن باشند. یک تعریف دیگر از فقر‌‌ همان الگوی محرومیت است و به وضعیتی اطلاق می‌شود که مردم در آن فاقد امکاناتی در یک دوره زمانی هستند.

همچنین تعریف دیگری از فقر به سطح پایین زندگی افراد اطلاق می‌شود. فقرزدایی بخشی از مسئولیت اجتماعی دولت است و نمی‌توان آن را به بخش خصوصی واگذار کرد. هرچند می‌توان از بخش خصوصی کمک گرفت، اما مسئولیت متوجه دولت است و باید امکاناتی فراهم کند تا عزت نفس افراد حفظ شود.

همه می‌دانیم که حل مسأله فقر یک شبه امکان‌پذیر نیست بلکه یک امر تدریجی است. در فرایند فقرزدایی باید از افراد فقیر به عنوان افراد فعال استفاده شود و اینگونه نیست که به آنها به عنوان افراد منفعل بنگریم و بخواهیم با پرداخت یارانه یا صدقه آنها را از فقر دربیاوریم. در این میان باید اولویت فقرزدایی با مناطق محروم باشد.

قوانینی که از دوران انقلاب صنعتی در اروپا به بعد، تحت عنوان قوانین فقرا مطرح شد، نشان می‏ دهد در برخی زمان‌ها حتی دستور داده می‌شد که فقرا را نباید تنبل بارآورد تنها باید امکانات بسیار ناچیزی در اختیار آنها قرار داد تا کار کنند.

مثلاً در کشورهایی مانند انگلستان در دوره‏ ها و حکومت‏ های مختلف، قوانین نسبتاً متفاوتی را تجربه کردند. انقلاب صنعتی را می‌توان نقطه‌عطفی در ایجاد برخی تحولات در نوع نگاه نسبت به فقرا از مجرمان اجتماعی تا زمان معرفی آنها به عنوان قربانیان اجتماعی دانست.

در این میان، نمی ‏توان نقش متفکران اجتماعی و نویسندگان بسیار برجسته را در نگاه به فقرا، به عنوان قربانیان اجتماعی، نادیده گرفت. این تحولات در آن زمان تا جایی ادامه داشت که کم‏ کم با مهاجرت گسترده روستائیان به شهرها، دوره‏ای ایجاد شد که مارکس از آن به نحوه شکل‏ گیری نظام‏های تأمین‌اجتماعی، حقوق شهروندی و پایه‏ های دولت رفاه در پی فشارها و تأثیرات جنبش‏ های اجتماعی مردمی یاد می‌کند.

جنبش‏ های اجتماعی برای نخستین‌بار در آلمان اواخر قرن نوزدهم آغاز شد. این جنبش‌ها موجب شد که دولت‌ها به فکر ایجاد نظام تأمین‌اجتماعی بی‌افتند. دولت‌ها به سرعت در واکنش به فشارهای اجتماعی در کشورهای خود نظام تأمین‌اجتماعی را تعریف کردند.

اوایل قرن بیستم نیز با توجه به جنبش‌های اجتماعی فراوانی که به وقوع پیوست و نوع نگاه دولت و جامعه به فقرا تغییر کرد. خصوصاً بعد از جنگ جهانی اول و کشته شدن میلیون‏ ها نفر در پی آن، رکود بزرگ در دنیای سرمایه‏ داری و تورم و قحطی ناشی از آن، همه به این فکر افتادند که وضعیت را سروسامان بدهند.

اما اتفاق اصلی در زمان بعد از جنگ جهانی دوم افتاد. در آن زمان بود که بحث حقوق شهروندی مطرح شد. بر این اساس دولت‌ها به این فکر افتادند که پایه‏ های دولت رفاه را پی‌ریزی کنند. در آن دوره تغییر نگاه نسبت به آسیب‏ دیدگان اجتماعی و فقرا رخ داده بود و دولت‏ ها نسبت به حداقل رساندن این آسیب‏ها احساس مسئولیت می‌کردند.

بر این مبنا سیاست‏ هایی اتخاذ شد که به بهبود وضع فقرا بینجامد. از این زمان بود که بحث حق و حقوق شهروندان و فقرا به صورت اساسی مطرح شد. حتی در قانون اساسی‌ دولت‌های دموکراتیک حق شهروندان بر مبنای داشتن کار یا وضعیت رفاهی مناسب به رسمیت شناخته شد.

در همین قوانین تصویب شد که دولت‏ ها موظفند برای همه شهروندان رفاه نسبی ایجاد کنند.
به تناسب این فرایند در سطح جهان، سیاست‏ های فقرزدایی در ایران هم مطرح شد. اما به دلیل این که در ایران خبری از جنبش‏ های اجتماعی به شکل غربی نبود، در نتیجه سیاست‏ ها و تأمین حقوق از سوی دولت‌ها نیز به آن شکل پیگیری نشد.

در ایران، ما سیاست‏ های مدرن رفاهی را مشخصاً از دوران رضا شاه داریم که در سال 1309 قانون طرق و شوارع در ایران وضع شد. در واقع سیاست رفاهی در ایران از بالا بود و می‌توان آن را بخشی از شکل‏ گیری دولت مرکزی در ایران دانست.

ایجاد دادگستری، راه ‏آهن، بانک، دانشگاه، صنایع و همچنین سیاست‏ های تأمین‌اجتماعی با هم شکل گرفتند. این سیاستگذاری‌ها از بالا به پایین دیکته شد و از اول مشکل‌زا بود. مثلاً در سال 1325 وقتی قانون کار در ایران مطرح و تصویب شد، در واقع ناشی از تلاش حزب توده در آن زمان بود که این قانون کار را به مجلس آورد.

در دوران دکتر مصدق، تلاش‌هایی برای ایجاد رفاه بیشتر و فقرزدایی شد اما بعد از کودتا همه این تلاش‌ها به محاق رفت. تا اواسط دهه 40 شمسی. در سال 1354 به دلیل افزایش درآمدهای نفتی، دولت رفاه در ایران تا حدی شکل می‏ گیرد.

نمونه‌های آن نیز رایگان شدن خدمات درمانی، آموزش و آموزش عالی است. بعد از انقلاب هم شکل‏ گیری نهادهای حمایتی مثل کمیته امداد و بنیادهای مختلفی برای فقرزدایی مطرح شد. اما هنوز یک طرح جامع و کامل در این زمینه نداریم.

با این اوصاف باید در مورد رفاه و سیاست‌های فقرزدایی در ایران گفت که همواره نقش دولت‏ ها در کم و زیاد کردن قدرت این نهادها پررنگ بوده است. مشکلات سیاست‏ های فقرزدایی در ایران، این است که همواره از بالا به پایین بوده است. از طرف دیگر به دلیل نبود اطلاعات و داده‏ های مناسب نمی‌توان برنامه‌ریزی مطلوبی در مورد آن انجام داد.

در ایران، معمولاً مصرف خانوار را به عنوان تقریبی از درآمد رفاه آن درنظر می‏ گیریم. در این زمینه، در روش رویکرد نیازهای اساسی نیز سبدی مصرفی تعریف می‏ شود که در آن، فرض بر این است که این سبد شامل اقلامی برای نیازهای اساسی فرد است.

باید به سیاست‌های پیشگیری از بروز فقر بپردازیم. سیاست‌های فقرزدایی را باید در بستر یک توسعه مشارکتی مبتنی بر مشارکت کلی نهادهای عمومی، خصوصی و مدنی طراحی کرد و نمی‌توان انتظار داشت دولت به تنهایی سیاست‌های فقرزدایی را تنظیم و اجرا کند.

اما باید به این نکته هم اشاره کرد که کاهش فقر شامل یک فرایند سیاستی است و گروه‌های پرنفوذ و قدرتمند، عامل اصلی نابرابری گسترده و گسترش فقر در کشور هستند. توزیع ثروت در کشور به شدت نابرابر است و لازم است هر سیاستی که برای فقرزدایی به کار گرفته می‌شود، رشد سریع در بر داشته و حامی فقرا باشد.

کاهش فقر مستلزم سیاست‌های منسجم است. از یک سو دولت، سیاست آزادسازی قیمت‌ها را در دستور کار قرار می‌دهد و قیمت نان را بالا می‌برد که این تأسف‌بار است و در نتیجه آن فقرا آسیب می‌بینند، از سوی دیگر مبلغ یارانه‌ها ناچیز است. همه این اتفاقات محصول سیاست‌های غلطی است که در جامعه شکل گرفته است. نکته مهمی که در سیاست‌های تنظیمی فقرزدایی باید وجود داشته باشد، انسجام سیاستی و تحول نهادی است.

هدف اساسی از اتخاذ سیاست‌های فقرزدایی، حفظ عزت نفس و کرامت انسانی است. در هر سیاستگذاری باید شأن و منزلت شهروندان حفظ شود. زندگی بدون فقر حق انسانی همه شهروندان جامعه است.

در سیاستگذاری‌های فقرزدایی باید به سمتی حرکت کنیم که افراد در جامعه بتوانند آزاد از فقر، عزت نفس خود را حفظ کنند و ناچار نباشند به اشکال مختلف به هر کاری تن دهند و یا کلیه خود را بفروشند.

فردی که کلیه‌اش را می‌فروشد، برای حفظ عزت نفس‌اش تلاش می‌کند ولی در این فرایند آسیب‌ روحی جدی می‌بیند و نگاهش به جامعه بدبینانه می‌شود و تصور می‌کند دولت با منابع عظیمی که در اختیار دارد، توجهی به مشکلاتش نشان نمی‌دهد و او ناچار است برای تأمین حداقل‌های زندگی دست به هر کاری یا حتی فروش کلیه بزند.

فقدان قدرت،‌ بی‌عدالتی و طرد بخش‌هایی از جامعه فقر را دائمی می‌کند و چرخه فقر مزمن شکل می‌گیرد، در این صورت افرادی در تله فقر افتاده و امکان فرار ندارند. متأسفانه دولت‌ها هیچ‌گاه نسبت به تعهدات خود در قبال جامعه پایبند نبودند.

باید توجه داشت که کاهش فقر از حقوق مردم است. فقرزدایی بخشی از مسئولیت اجتماعی دولت است و نمی‌توان آن را به بخش خصوصی واگذار کرد. هرچند می‌توان از بخش خصوصی کمک گرفت، اما مسئولیت متوجه دولت است و باید امکاناتی فراهم کند عزت نفس افراد حفظ شود.

در ایران منابع کافی برای فقرزدایی کامل داریم، اما به دلایل مختلف با اشکال مختلف فقر سرکش روبرو هستیم که عمده‌ترین آنها دلیل سیاسی دارد. یکی از دلایل اصلی فقر در کشور ما ساختار اقتصاد سیاسی ماست که عمدتاً ناشی از وابستگی به منابع نفتی و توزیع غلط آنهاست.

نگاه دولت‌ها به فقرزدایی باید تغییر کند و سیاست‌های جدید پایه‌گذاری شود تا در بلند‌مدت پاسخگوی سیاست‌های فقرزدایی در کشور باشد و جامعه شاهد کاهش یا از بین رفتن چهره آشکار و عریان فقر باشد.

* اقتصاددان

منبع: ماهنامه قلمرو رفاه

مهار فقر سرکش

پربازدیدترین‌ها

آخرین خبرها