زراعت در کشاورزی و نقش آن در اشتغال و ارزش‌افزوده

تامین ۲۴/ فعالیت‌های بخش زراعت مربوط به تولید محصولات زراعی است که شامل کاشت، داشت و برداشت می‌شود. این فعالیت‌ها به‌طور مستقیم باعث ایجاد ارزش‌افزوده و شغل می‌‌شوند.

در کنار آن مشاغل و فعالیت‌های غیرمستقیم بخش زراعت شامل صنایع فراوری و بازیافت، صنایع مرتبط با ساخت ماشین‌آلات و تولید نهاده‌ها، خدمات (مالی، بهداشتی و مراقبتی، مشاوره، حمل و نقل، زیرساخت‌ها مانند انبارداری و سردخانه و از این قبیل)، بازرگانی و تجارت (داخلی و خارجی)، توزیع‌کنندگان و فروشندگان بوده که در زنجیره عرضه هر محصول به فعالیت مشغول هستند. در این زنجیره هر بازیگری که به فعالیت می‌پردازد ایجاد شغل و ارزش‌افزوده می‌کند. مسلما کارایی، بهره‌وری و ایجاد درآمد و اشتغال این سیستم در عملکرد مناسب هر بازیگر زنجیره نهفته است.

زمانی این زنجیره شغل و درآمد پایدار ایجاد می‌شود که همه اجزا در درون زنجیره به خوبی تعریف شده، وظایف آن مشخص و قانون‌مدار بوده و سیستم نظارت و ارزیابی مستمر وجود داشته باشد.

در این زنجیره است که می‌توان فرصت‌های توسعه شغلی و درآمدی و توسعه فعالیت‌های اقتصادی را برآورد و برای آن برنامه‌ریزی کرد و راهبرد نوشت؛ برای نمونه در این زنجیره به چه فعالیت‌هایی نیاز است (با توجه با قابلیت‌های موجود و آمایش سرزمین) و چگونه می‌توان این فعالیت‌ها را به طور مؤثر و کارآمد و بر اساس اصول توسعه پایدار ایجاد کرده و توسعه داد.در بخش کشاورزی ایران نیز فعالیت‌های بخش زراعت نقش مهمی‌در ایجاد ارزش‌افزوده دارد. به‌طوری‌که بر اساس آخرین اطلاعات منتشر شده بانک مرکزی در سال ١٣٩١  از ٨٩٨ هزارو ٢٣٩ میلیارد ریال ارزش تولید بخش کشاورزی به قیمت جاری  در حدود ٤٦٦ هزارو ٩٧٦ میلیارد ریال مربوط به ارزش تولید بخش زراعت بوده که در حدود ٥٢ درصد ارزش تولید بخش کشاورزی را از آن خود کرده است.

از منظر ارزش‌افزوده اطلاعات بانک  مرکزی نشان می‌دهد بخش کشاورزی در سال ١٣٩١  از ٥٥٨ هزارو ٤٧٥ میلیارد ریال ارزش‌افزوده این بخش به قیمت جاری در حدود ٣٥١ هزارو ٢٦٧ میلیارد ریال مربوط به ارزش‌افزوده بخش زراعت بوده که در حدود ٦٣ درصد ارزش‌افزوده بخش کشاورزی را از آن خود کرده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود فعالیت‌های مستقیم بخش زراعت نقش مهمی‌در ایجاد ارزش‌افزوده بخش کشاورزی دارد. اگر ارزش‌افزوده فعالیت‌های غیرمستقیم زنجیره عرضه محصولات کشاورزی نیز محاسبه شده و به این رقم اضافه شود طبیعتا  بیش از رقم موجود خواهد بود. نبود اطلاعات آماری در این‌باره یکی از ضعف‌های بنیادی برنامه‌ریزی برای توسعه مشاغل پایدار در بخش کشاورزی است.

از سوی دیگر اطلاعات اشتغال به تفکیک فعالیت‌های بخش کشاورزی موجود نیست؛ اما اطلاعات سرشماری کشاورزی سال ٩٣ حاکی از آن است که تعداد بهره‌برداری‌های کشاورزی که به فعالیت زراعت مشغول بوده‌اند، بدون درنظرگرفتن کشت گلخانه‌ای دوهزارو ٤٨٢ هزار واحد است؛ یعنی در حدود ٧٢ درصد بهره‌برداری‌های بخش کشاورزی مربوط به بخش زراعت است.  تعداد بهره‌برداری‌ها نشان می‌دهد که حداقل یک نفر در بخش زراعت مشغول به کار بوده که اگر نیروی انسانی شاغل در بهره‌برداری‌ها  محاسبه شود، می‌توان درباره تعداد اشتغال در بخش زراعت صحبت کرد.

اما همین رقم هم نشان از آن دارد که فعالیت‌های زراعت در ایجاد شغل نقش مهمی‌دارد. از سوی دیگر اطلاعات دیگر این سرشماری نشان‌دهنده آن است که بهره‌برداران زراعی بخش کشاورزی کوچک مقیاس هستند که این یکی از خصوصیات مهم فعالیت‌های زراعی بخش کشاورزی ایران است؛ به‌طوری‌که تعداد بهره‌برداران زراعی کمتر از یک هکتار زمین در حدود ٢٤,٢ درصد و تعداد بهره‌برداران کمتر از پنج هکتار در حدود ٤٢.٨ درصد است که در مجموع  تعداد بهره‌برداران کمتر از پنج هکتار زمین در حدود ٦٧ درصد کل تعداد بهره‌برداران زراعی بخش کشاورزی را تشکیل می‌دهد.

در این میان کشاورزان زراعی خرده‌پا سهم کمی ‌از زمین‌های زراعی بخش کشاورزی را به خود اختصاص داده‌اند؛ به‌طوری‌که بهره‌برداران زراعی کمتر از یک هکتار زمین در حدود ١,٤ درصد اراضی زراعی  و بهره‌برداران کمتر از پنج هکتار در حدود ١٥ درصد اراضی زراعی را دارا بوده که درمجموع بهره‌برداران کمتر از پنج هکتار زمین در حدود ١٦.٥ درصد کل اراضی زراعی بخش کشاورزی را در اختیار دارند. توزیع اراضی زراعی بین بهره‌برداران یکی دیگر از موضوعات مهم در توسعه بخش زراعی از منظر اشتغال و ارزش‌افزوده است که در کنار سایر موضوعات توجه خاصی را می‌طلبد.

اینکه مشکلات و موانع توسعه اشتغال و ارزش‌افزوده در بخش زراعت کشاورزی چیست و رویکرد جهانی برای ارتقای سهم این فعالیت‌ها در اقتصاد ملی چه بوده، می‌تواند در برنامه‌ریزی‌های ارتقای این بخش در اقتصاد ملی مفید فایده باشد که در نوشتار آینده به آن پرداخته می‌شود.

منبع: روزنامه شرق